Meditatie in de politiek. Leidt dat tot meer vrede?

Meditatie in de politiek. Leidt dat tot meer vrede? Voor de gemiddelde politicoloog is het niet bepaald een voor de hand liggende vraag. De wetenschap drijft immers vooral op logica, rationeel denken en empirisch onderzoek Onderzoeksmethode die gebruik maakt van de directe zintuigelijke waarneming . Hoe rijm je dat met zoiets ‘niet-waarneembaars’ en gevoelsmatigs als meditatie?

Meditatie in de politiek bestuderen

“Ja, een beetje vreemde eend in de bijt ben ik wel”, zegt Femke Bakker, universitair docent en onderzoeker bij de Universiteit in Leiden, in antwoord op de vraag hoe ongebruikelijk dit onderzoek is binnen de politieke wetenschap. “Meditatie bestuderen is zeker nieuw in de politieke wetenschap. Maar als ik mijn collega’s moet geloven, dan past dat out of the box denken heel goed bij mij. Politicologie is mijn tweede carrière. Ik heb eerst toneelschool gedaan en werkte als actrice. Daarnaast schreef ik voor televisie. Tijdens mijn bachelor Politicologie was ik daarom best onzeker: mijn medestudenten hadden allemaal banen als beleidsmedewerker, politieke adviseur of jurist. Daar zat ik dan tussen als actrice.”

Toch is die kunstzinnige achtergrond juist haar kracht als wetenschapper, denkt Bakker: “ik herinner ik me nog heel goed een opmerking van een docent tijdens een vak over rational choice. Om de theorie beter te begrijpen schreef ik een sketch, waarbij ik verschillende theorema’s Een theorema is een stelling die op een bepaalde logica gebaseerd is, zoals die bijvoorbeeld in de wiskunde gebruikt wordt beschreef als grumpy old men die met elkaar in discussie gingen. Die docent zei toen: ‘twijfel nooit aan jezelf, je hebt een frisse kijk op dingen, dat is je kracht’. Dat betekende veel voor me. Ik zie dingen anders dan mensen die in andere tradities zijn opgeleid. Voor politicologen is het kijken naar meditatie vreemd. Maar dat is niet erg, daarom ben ik er.”

Meditatie maakt minder reactief

Hoe kwam Bakker op het idee om meditatie te linken aan politiek gedrag? Om die vraag te beantwoorden grijpt de politicoloog terug op haar eigen ervaring met meditatie. “Ik mediteer nu zo’n zeven jaar tweemaal per dag en het levert me veel op. Meditatie is voor mij een proces waarin je je bewust wordt van wat er van binnen gebeurt. Eerder zag ik mijn emoties als de waarheid. Nu zie ik ze meer als een fysieke manifestatie, een momentopname. Ik kan er van een afstandje naar kijken en dat geeft mij rust, overzicht en meer geduld. Ik ben minder reactief naar mijn omgeving.”

Onderzoek naar de effecten van meditatie

Die fascinatie voor meditatie wilde Bakker koppelen aan haar politieke onderzoek. “Ik ben me daarom gaan verdiepen in het bestaande onderzoek naar de effecten van meditatie. Je ziet dan al veel mooie resultaten als het gaat om de verschillen tussen mensen die wel en niet mediteren. Alleen, participanten in dat soort onderzoek zijn vaak mensen die soms wel acht uur per dag mediteren. Dat is moeilijk toe te passen op mensen die middenin de maatschappij staan.

Gelukkig is er ook onderzoek dat uitwijst dat meditatie ook op korte termijn al effect kan hebben. Bijvoorbeeld een onderzoek naar loving kindness (ook wel metta) meditatie, die al na acht uur beoefenen effect bleek te hebben (gesteld dat iemand een maand lang een kwartier per dag oefent, red). Participanten die dat kregen aangeboden scoorden hoger op pro-sociale attitudes. Mijn ervaringen als meditatiedocent bevestigen die waarneming: zeker als je begeleid wordt, dan roept die meditatie heel makkelijk gevoelens van liefde en compassie op. Toen was mijn gedachte: ‘hoe zou dat zijn als je dat vertaalt naar politieke tolerantie ten aanzien van de ander?

Meditatie in de politiek

Een andere drijfveer voor haar onderzoek schuilt in Bakkers persoonlijke overtuigingen. “Ik geloof dat we erbij gebaat zijn als politici in balans zijn en op zichzelf kunnen reflecteren. Natuurlijk is het belangrijk in de politiek om je te onderscheiden, je stem te laten horen. Zeker als kleine partij met maar twee zetels wil je juist dat tegengeluid geven. Maar wanneer je in de regering zit en de zorg hebt voor een heel land, dan moet je ook overkoepelender kunnen denken, groter dan alleen je eigen visie. Dus niet reageren vanuit de allereerste ingevingen, maar ook afstand kunnen nemen en zorg willen dragen voor het geheel dat groter is dan jouw eigen belangen en achterban.”

Gevraagd naar een hedendaags voorbeeld van zo’n politicus, naast de meer historische figuren als Gandhi en Mandela, noemt Bakker Barack Obama. “Misschien een open deur, maar ik zie hem als iemand die zichzelf heeft onderzocht, in balans is en een gevoel van eigenwaarde heeft. Dat zie ik gereflecteerd in de politieke keuzes die hij maakte. Die eigenwaarde, zelfcompassie of zelfliefde is iets wat meditatie kan cultiveren. Aan de andere kant is dat wellicht ook een aanname die we te makkelijk doen: het idee dat mensen die mediteren wel liefdevoller of vredelievend zullen zijn. Is dat wel waar? Vroeg ik me af. Ook dat was een reden om dit onderzoek te willen doen.”

Mediteren om tolerant gedrag te cultiveren

Een tolerante houding is volgens Bakker dus een essentieel element, in een op vrede gerichte stijl van besluitvorming. “We denken vaak dat we tolerant en compassievol zijn vanuit ons intellect”, legt Bakker uit, “totdat je een buurman of buurvrouw krijgt die totaal anders handelt of denkt dan jij. Dan blijkt tolerant gedrag vertonen in de praktijk toch wat moeilijker. In deze pilotstudie wil ik gaan exploreren of meditatie daar wellicht een rol in kan spelen.

Bakkers promotieonderzoek ‘Haviken en duiven. Democratische vrede theorie herzien’ toonde al aan dat vrede tussen democratieën niet per se bestaat, omdat burgers en elite democratisch gesocialiseerd zijn met vreedzame en liberale normen (zoals de democratisch vrede theorie stelt). De persoonlijke overtuigingen van een besluitvormer bleken in haar onderzoek van veel sterkere invloed te zijn. Of een besluitvormer een ‘havik’ of een ‘duif’ is, bleek de belangrijkste verklaring waarom ze een ander land wel of niet aan wilden vallen. Een besluitvormer van het type ‘havik’ zal eerder tot gewelddadig ingrijpen overgaan, dan die van het type ‘duif’. Persoonlijke overtuigingen van de besluitvormer wegen daarin zwaarder dan het gedrag van de ander.

Meditatie en besluitvorming

Hoe dat komt? Bakker legt het uit: “Met een ‘havik-bril’ op zie je de wereld grimmiger en ga je ervan uit dat iedereen er vooral op uit is het beste voor zichzelf te krijgen en je onderuit te halen. Loopt er dan iemand op je af, dan zal je niet snel iets goeds verwachten van die persoon. Het type ‘duif’ ziet mensen eerder als vanzelfsprekend bereid om samen te werken. Komt er dan iemand op je af, dan zal je denken dat die persoon welwillend is om een oplossing te vinden. De duif zal bij conflicten eerder kiezen voor het compromis. De havik wil vooral laten zien: ik ben groot, sterk en ik laat niet met mij spotten.”

“Dit zijn twee uitersten van een spectrum, met vele variaties”, nuanceert Bakker. “Wat dit onderzoek vooral laat zien is dat de politieke structuur van een land geen voorspeller is van het gedrag van haar burgers en de elite. Een moeder in China of Rusland kan net zo goed haar kinderen opvoeden met liberale normen, als een moeder in Nederland. Een democratie is, op dit moment, een van de betere manieren om een maatschappij te organiseren, maar is niet het medicijn om alle problemen tussen mensen automatisch op te lossen. De individuele verantwoordelijkheid om naar samenwerking en vrede te streven blijft voor iedereen gelden, zeker ook voor leiders. Juist daarom vind ik het zo interessant om te onderzoeken hoe meditatie die individuele besluitvorming kan beïnvloeden.”

Update 21 juni 2021: Door de coronacrisis kon het onderzoek in 2020 niet worden uitgevoerd en is het verplaatst naar mei dit jaar. In het najaar 2021 zal Bodhi een follow-up interview met Femke bakker publiceren over de resultaten van het onderzoek.

Meer informatie

Lees ook Dit gebeurt er als managers mediteren
Lees ook Meditatie. De blijvende effecten op lichaam, geest en hersenen
Nieuwsbericht over de Mind & Life beurs op de website van de Universiteit van Leiden