Mindfulness in een zwart-witte tijd

Zoals zoveel witte, hoogopgeleide vrouwen tussen de 35 en 55 jaar volgde ik een aantal jaar geleden de achtweekse mindfulness cursus. Vanuit een oprechte zoektocht naar meer rust en tevredenheid. Hunkerend naar minder stress in mijn lijf en vooral: minder drukte in mijn hoofd.

Effecten van mindfulness

Mindfulness overtrof al mijn verwachtingen. Er kwam meer openheid, ik begreep kritiek zoals het bedoeld was, leerde er inhoudelijk op te reageren zonder teveel emoties of weerstand. Mijn lichaam was niet langer het vaak gebrekkige en vermoeide instrument van mijn hoofd, maar werd een nieuwe bron van wijsheid en gevoel.

Dat was allemaal erg fijn en comfortabel. Totdat ik na een tijdje wat vaker mijn ogen opende en over de rand keek van mijn meditatiematje, naar mijn medecursisten. Wat ik zag maakte me steeds ongemakkelijker. Want hoezeer ik persoonlijk ook transformeerde, die groep van witte, hoogopgeleide mensen die naast mij op hun matje zaten, bleven steeds hetzelfde.

Diversiteit in mindfulness

Hoe anders is dat in mijn privéleven. Het gezin waarin in leef is immers een ‘gemengd’ gezin. Mijn man is geboren in Guinée, West-Afrika. Met onze twee kinderen wonen we in Brussel, na Dubai de tweede meest diverse stad van de wereld. Superdiversiteit is voor ons geen abstract begrip, maar dagelijkse realiteit.

Hoe is het dan mogelijk dat de mindfulnessgroepen in deze superdiverse samenleving bijna uitsluitend wit zijn? Kan mindfulness niet juist een waardevolle rol spelen, bij het omgaan met racisme? In de ontmoeting van mensen in onze steden en buurten? Mensen die op het eerste gezicht erg van elkaar verschillen, maar wel hun ‘common humanity’ met elkaar delen?

Om die vraag te beantwoorden moeten we eerst kijken naar wat mindfulness in een zwart-witte wereld precies betekent.

Al veel te lang maken we onszelf wijs dat we in een ‘post-raciaal’ tijdperk leven. Alsof praten over etniciteit en kleur iets is van een vorige samenleving, een beschavingsniveau dat we allang gepasseerd zijn. De overtuiging leeft dat we deze thema’s niet meer hoeven te bespreken. Sterker nog, wanneer we vooroordelen en racisme opnieuw ter sprake zouden brengen, werken we dit juist terug in de hand.

Natuurlijk zijn we racisme en discriminatie niet voorbij. En dat niet alleen, het gezamenlijke stilzwijgen zorgt er ook voor dat voorvallen en gevolgen van racisme en discriminatie onbesproken blijven. De individuele en sociale wonden die worden opgelopen blijven onverzorgd, kwetsbaar en broos.

Toenemende polarisering

De afgelopen jaren laten op een heftige manier zien dat de polarisering in onze samenleving steeds scherper wordt, ook langs etnische en raciale scheidslijnen. We delen een complex en pijnlijk verleden, zoals de slavernij en de kolonisatie, waarover de jongere generatie steeds vaker verhaal komt halen en waarvan de wonden nog grotendeels erkend en verwerkt moeten worden. In de Verenigde Staten worden de spanningen tussen de verschillende bevolkingsgroepen alsmaar groter en in Europa behalen politieke partijen met uitgesproken extreemrechtse standpunten over migratie en islam de ene verkiezingsoverwinning na de andere.

In Vlaanderen en Nederland klinken nieuwe stemmen in de publieke ruimte luider en dwingender. Het Zwarte Pieten debat brengt lang sluimerende angsten en vooroordelen naar boven. We staan nog maar aan het begin van het debat over de dekolonisatie, niet alleen van straatbeelden en musea maar ook de manier waarop we omgaan met de geschiedenislessen op school, de verschillen tussen arm en rijk, en het erkennen van wit privilege en structureel racisme.

Hoe gaan we om met diversiteit?

Grofweg zie je drie strategieën in het omgaan met diversiteit. We hebben ze allemaal in meer of mindere mate uitgeprobeerd. Er is het perspectief van kleurenblindheid, waarbij culturele verschillen grotendeels genegeerd worden en de nadruk op het individu en het unieke van elke persoon wordt gelegd. Dit kleurenblind perspectief hecht veel belang aan anti-discriminatie en neutraliteit.

Een tweede manier van kijken is het ideaal van assimilatie, waarbij mensen die hier toekomen zich volledig moeten aanpassen aan de gewoonten, normen en waarden van onze samenleving. In assimilatie zit per definitie iets onbereikbaars. Wanneer het gaat over uiterlijke kenmerken van superdiversiteit zoals huidskleur, kan er nooit een einde aan komen. De assimilatie-benadering leeft dan ook erg sterk bij extreemrechtse partijen.

En een derde perspectief is dat van het multiculturalisme, dat culturele verschillen erkent, diversiteit als een realiteit maar ook als meerwaarde ziet en belang hecht aan het leren van elkaar en over elkaars verschillen.

Welke strategie werkt het best?

Met de beste bedoelingen hebben verschillende sociale domeinen, zoals onderwijs en cultuur, lange tijd de bril van kleurenblindheid opgezet. Ook in verschillende progressieve, hoogopgeleide kringen – zoals de mindfulness beweging – is dit het geval. Basale, primaire verschillen zoals kleur en etniciteit hadden we immers achter ons gelaten, ieder individu wordt erkend als een persoon op zichzelf, niet belast door de sociale groep waartoe hij of zij behoort. Deze houding maakt ons precies blind voor de verschillen die er wel degelijk zijn en wat dat impliceert voor de sociale gelijkheid. Dat geldt voor individuele en sociale identiteit maar ook voor de structurele en sociale privileges voor de ene groep (de witte middenklasse) en de structurele en sociale nadelen en belemmeringen voor de andere groepen (de groepen die niet tot die witte middenklasse behoren).

Naima Charkaoui schreef in haar boek Racisme. Over wonden en veerkracht over de persoonlijke trauma’s van racisme. Terecht merkt zij daarin op: “Er is best wel wat aandacht voor het stimuleren van openheid voor diversiteit bij kinderen, bijvoorbeeld onder de noemer ‘wereldburgerschap’. Maar wie erop let, merkt dat er amper aandacht is voor de ondersteuning van de slachtoffers van racisme.”

Mindfulness en multiculturalisme

Juist hier kan Mindfulness een rol spelen. Het kan de openheid bieden om de overgang van kleurenblindheid naar multiculturalisme te maken. Vanuit de open, niet-oordelende en milde houding die aan de basis ligt van een mindful levenshouding. Maar eerst en vooral is er een bewustwording nodig bij de mindfulness auteurs, trainers en deelnemers. We moeten de witte homogeniteit van mindfulness durven zien en voldoende bewust worden van het eigen referentiekader en de witte privileges die hierin een rol spelen. Daarna kunnen we met meer openheid ook andere groepen bereiken.

Ondersteunen van slachtoffers van racisme

Mindfulness kan ook een bijdrage leveren aan het ondersteunen van slachtoffers van racisme en discriminatie door de opgelopen wonden explicieter te benoemen in de mindfulness trainingen. Misschien kan er nagedacht worden over de ontwikkeling van een programma dat hiertoe specifieke ondersteuning biedt (iets als: MBSRR, Mindfulness Based Stress Reduction in omgaan met Racisme).

Er kunnen specifieke trainingen ontwikkeld worden, waarin racisme en daarmee gepaard gaande vooroordelen, pijn, verlies en angst aangeraakt worden. Zo kunnen we als trainers en beoefenaars een open en niet-oordelende houding ontwikkelen, die gesprekken en interacties in het dagelijkse leven verzacht, het begrip voor de ander vergroot en op die manier het ontdekken van een nieuwe gemeenschappelijkheid bevordert.

Onder begeleiding van een mindfulness trainer die met dit thema vertrouwd is, kunnen deelnemers mediteren, reflecteren en uitwisselen over vragen zoals: ‘Wanneer werd je je voor het eerst bewust van de betekenis van afkomst en huidskleur? Met welke afkomst word jij het vaakst geassocieerd, en de mensen in jouw buurt of op jouw werkplek? In deze gedeelde ruimte kunnen we over polarisering en individualisering heen nieuwe manieren vinden om elkaar te begrijpen, met elkaar in gesprek te gaan en nieuwe relaties aan te knopen. Met ruimte voor de vooringenomenheid die we allen hebben, de angsten die we voelen en de wonden die we opgelopen hebben.

Meer informatie
Reinhilde Pulinx is auteur van het boek Mindfulness in Superdiversiteit, dat eind oktober 2019 verscheen bij de uitgeverij Pelckmans Pro. Dit is het eerste deel in een reeks van drie artikelen In deze serie onderzoekt Reinhilde de rol die mindfulness kan spelen in het omgaan met de gevolgen van racisme en de verbinding tussen mensen. In deel 2 praat Reinhilde met de Amerikaanse Rhonda V. Magee, schrijver van het pas verschenen boek “The inner work of racial justice. Healing ourselves and transforming our communities through mindfulness”. In deel 3 laat Reinhilde Vlaamse en Nederlandse stemmen aan het woord, die een rol spelen in het zwart-wit debat. Hoe kijken zij naar mindfulness en omgaan met racisme, de kwetsuren die worden opgelopen maar ook de angsten die leven?

Lees ook dit interview met Tracy Tansia, feministe en politicoloog, met Afrikaanse roots.