Zit in elke crisis een kans verborgen?

“Alles is voortdurend in verandering, het is een illusie te denken dat ons leven hetzelfde blijft,” antwoordt zenleraar Irène Kaigetsu Bakker als ik haar vraag naar het boeddhistische perspectief op alle crises die ons momenteel overspoelen: “Als die veranderingen heftig of onvoorspelbaar zijn, noemen we het een crisis. Het boeddhistische besef van vergankelijkheid helpt ons om te zien dat verandering een natuurlijk gegeven is. In de geschiedenis van de wereld zijn er altijd crises geweest en die hebben ook altijd nieuwe ontwikkelingen in gang gezet.”

Bakker is oprichter van Zen Spirit, in de opvolgingslijn van de White Plum Sangha die bekendstaat om haar maatschappelijke engagement. Bakker: “Een crisis roept onzekerheid en angst op. Het tegengif, dat we door onze beoefening cultiveren is vertrouwen. ‘Oervertrouwen’ is een fundament van ons bestaan en gaat hand in hand met veerkracht. Ook dat bouw je op door te oefenen met meditatie. Als je dan een keer uit het veld wordt geslagen, is dat niet zo erg, want je komt als een duikelaartje snel weer in het midden uit.”

Erken de onzekerheid

Als we geconfronteerd worden met een crisis, kunnen we volgens Bakker het beste beginnen met erkennen dat dit onzekerheid veroorzaakt: “Een crisis is bedreigend. We verliezen ons gevoel van controle en dat roept vaak angst en boosheid op. Als we deze gevoelens toelaten en onderzoeken – in plaats van ze weg te drukken – kunnen we naar de diepere boodschap luisteren die eronder ligt. De klimaatcrisis is bijvoorbeeld ook een wake-up call: het rapport van de Club van Rome verscheen al in 1972, maar pas nu worden de mensen echt wakker. Een crisis vraagt om reflectie: hoe nu verder? En: wat is er nodig om schade zoveel mogelijk te voorkomen en groei te bevorderen?”

Ook in het geval van een persoonlijke crisis, is het raadzaam eerst je gevoelens te onderzoeken, adviseert Ven. Losang Gendun, monnik en boeddhistisch leraar aan het Maitreya Instituut: “Als we in een persoonlijke crisis terechtkomen, bijvoorbeeld een burn-out, is onze eerste neiging vaak om reactief te reageren: we worden boos op onszelf en anderen en vinden dat we gefaald hebben. Maar dat verergert onze pijn slechts en het verhindert dat we met compassie naar onszelf kijken.”

Onderzoek de pijn

“Wat wel werkt is: eerst een stap terugnemen en de pijn onderzoeken,” vervolgt Gendun, die zowel in de Theravada als Tibetaans boeddhistische traditie geworteld is: “Het helpt ook om jezelf als een bodhisattva Een bodhisattva is een wezen dat naar Verlichting streeft. Niet alleen voor zichzelf maar voor alle levende wezens. te behandelen. Dat betekent dat je jezelf erkenning, veiligheid en zorg biedt. Op die manier ontstaat ruimte om vanuit gelijkmoedigheid naar de situatie te kijken. Dan wordt vaak ook helder hoe je die situatie beter aan kunt pakken.”

“Emoties zijn narratief, ze vertellen een verhaal,” weet de monnik: “In het geval van een burn-out is er vaak sprake van een conflictueus verhaal: onze eigen belangen en die van de wereld staan niet meer in verhouding tot elkaar. We leggen te hoge verwachtingen aan onszelf op, vaak vanuit maatschappelijk opgelegde ideeën. En voelen ons teleurgesteld als het niet lukt deze te behalen. De fundamentele vraag die daaronder ligt, is: wat heb ik nodig? En onder welke randvoorwaarden kan ik iets wel of niet doen?”

Volledige acceptatie…

“Een dogma in onze westerse cultuur is dat we zelf verantwoordelijk zijn voor wat er in ons leven gebeurt,” zegt Gendun: “Het boeddhisme leert ons inzien dat dit ‘zelf’ helemaal niet bestaat: we zijn een altijd veranderend fenomeen in een altijd veranderende context. De wereld is bovendien niet zoals ze zich voordoet aan onze zintuigen. Dat besef maakt ons nederig en helpt ons voorbijgaan aan gevoelens van schuld en overmatige verantwoordelijkheid. Zo leren we accepteren dat dingen nu eenmaal gebeuren.”

“Komen tot vrede met alles wat er is, dat is in een notendop waar het boeddhisme over gaat,” benadrukt ook Vipassana-leraar Dingeman Boot: “We hebben als mens de neiging om het prettige te omarmen en het pijnlijke af te wijzen, maar daarmee keren we ons tegen een deel van het leven. Zowel voor- als tegenspoed horen erbij. De confrontatie met pijn aangaan is lastig, maar elke keer als je het doet, ervaar je dat dit je ruimte geeft en daardoor groeit je vertrouwen .” Tot volledige acceptatie komen is niet per sé makkelijk, weet Boot, die naast Vipassana onder meer ook yoga en Dzogchen beoefent: “Het is een levenslang proces. Ik dacht dat ik het kon, maar toen Poetin Oekraïne binnenviel had ik het daar behoorlijk lastig mee. Toch oefen ik om zelfs dit toe te laten, verzet heeft geen zin.”

… betekent geen passiviteit

Betekent dit dat je alle ellende in de wereld dan maar gewoon moet laten gebeuren? “Nee, volledige acceptatie betekent zeker geen passiviteit,” antwoordt Boot: “In het leven wordt er een beroep op je gedaan. Boeddhisme leert ons om vanuit wijsheid en liefde te handelen: vanuit mededogen met jezelf en de ander. Boeddhisme is per definitie geëngageerd. Je doet je best het lijden op te heffen, en als dat niet mogelijk is, om dit zoveel mogelijk te verlichten.”

Daarbij moet je accepteren dat je als mens niet perfect bent, zegt de meditatieleraar: “Als je niet Verlicht bent, zal er altijd een stukje onzuiverheid in je handelen zitten, dat moet je accepteren. Je handelt naar je beste weten: het gaat om de intentie. Elke situatie is anders en het is ook niet altijd mogelijk iets te doen. Ik kan op mijn leeftijd bijvoorbeeld niet naar Oekraïne gaan om daar te vechten (Boot is 88 jaar oud, red.). Je moet alles in balans zien. En jezelf dus ook niet tekortdoen door anderen te helpen.”

Systemische oorzaken van een persoonlijke crisis

Hoe we het beste met een persoonlijke crisis om kunnen gaan, verschilt niet zoveel van hoe we met een maatschappelijke crisis omgaan, concluderen alle drie de leraren. Het begint met de situatie – en alle gevoelens die daarbij komen kijken – te erkennen zoals ze zijn. Om vervolgens vanuit een houding van gelijkmoedigheid, compassie en wijsheid te reflecteren op de beste manier om het lijden zo veel mogelijk te verlichten.

Maar wat als een persoonlijke crisis systemische oorzaken heeft? Als je als flitsbezorger burn-out raakt, ligt dat dan aan jou of aan de organisatiestructuur waarbinnen je werkt? En waar grijp je in zo’n geval in: op persoonlijk of maatschappelijk niveau? “Dat moet je allebei doen,” vindt Boot: “Op een vredelievende manier voor maatschappelijke belangen opkomen, is uiteindelijk ook in het belang van degene die het onrecht veroorzaakt. Alleen op die manier kan een onheilzame situatie worden bijgestuurd – ook al zal niet elke bedrijfsleiding hier direct voor openstaan.”

Veranderingen in de maatschappij

“Soms gaat een persoonlijke crisis inderdaad samen met een ziekte, een ‘dis-ease’ in de maatschappij,” zegt Bakker: “Denk bijvoorbeeld aan de toeslagenaffaire, of de coronacrisis, waardoor veel jongeren niet hun normale jongvolwassen leven konden leiden. Het is echter wel een stuk lastiger om op maatschappelijk niveau zaken fundamenteel te veranderen, dan in jezelf. Politieke partijen zouden daarin een rol moeten spelen, zoals in de toeslagenaffaire nu gebeurt. Ook zouden zij kunnen koersen op een rechtvaardigere verdeling van inkomsten.”

• Kijk in het kader van ‘Crisis als kans’ ook naar ‘Everything will change’, een dystopische film over uitsterven, aanstaande zondag bij De Boeddhistische Blik.

Gendun vindt eveneens dat de overheid hierin een taak heeft: “Het probleem van de klimaatcrisis is dat we het overzicht zijn kwijtgeraakt. Allerlei aspecten hangen met elkaar samen: overmatig individualisme, consumentencultuur, gebrek aan spiritualiteit, ongelijkheid, armoede, migratie, extremisme en fundamentalisme. Daardoor lijkt het geheel onoverkomelijk. De overheid kan helpen om overzicht te bieden en te laten zien dat al deze aspecten in elkaar grijpen.”

Benadruk het gemeenschappelijke belang

Gendun haalt de Sangahasoetra De Sangahasutta, AN 4:32
De andere drie middelen die in de soetra beschreven worden, zijn:
2. Vertederend spreken. Gendun: “Het is van belang een veilige omgeving te scheppen voor de ander. Polarisatie komt voort uit onveiligheid. Beter is het om elkaar een omgeving te bieden waarin ieder kan groeien, en waarin we elkaar de tijd geven om tot nieuwe inzichten te komen.”
3. Weldadig gedrag. Gendun: “Dit gaat over goede omgangsvormen. De onhoffelijkheid van nu vind ik schrikbarend, met name de lompheid en agressie op social media. Het is van belang gedeelde normen en waarden in stand te houden, als basis voor een gesprek.”
4. Onpartijdigheid. Gendun: “Vooral voor monniken geldt dat ze zich onpartijdig moeten opstellen, maar dit betekent niet dat je niet idealistisch mag zijn en kwetsbare groepen in samenleving kunt beschermen.”
aan: “Daarin worden ‘vier middelen beschreven om anderen te omarmen’. De eerste is vrijgevigheid: in plaats van de maatschappij te zien als een strijdtoneel waarin belangen elkaar uitsluiten, kunnen we ook inzien dat onze belangen met elkaar verweven zijn. En zoeken naar een weg waarin we met iedereen rekening houden. Kijk naar de klimaatcrisis: we kunnen prima verschillende motivaties hebben om samen te werken aan hetzelfde doel. En daarbij moeten we niet vergeten dat we al samenwerkend ook vreugde, verbinding en humor kunnen ervaren.”

De huidige klimaatbeweging is veel te polariserend,” vindt de leraar: “Ze wijst vooral naar de schuldigen. Maar zo denkt die ‘ander’ helemaal niet. Iedereen zit klem in zijn eigen positie: directeuren van grote bedrijven moeten aandeelhouders tevreden houden. Regeringsleiders proberen voor hele samenlevingen voedselzekerheid te garanderen. In plaats van met onze vinger te wijzen, zouden we beter kunnen uitreiken naar de ander en met elkaar in gesprek gaan. We moeten leren luisteren en de ander serieus te nemen.”

Vanuit het persoonlijke de maatschappij veranderen

Veranderingen op persoonlijk niveau kunnen uiteindelijk ook de maatschappij veranderen, denkt Bakker: “Het is misschien idealistisch, maar ik geloof echt dat er iets verandert als meer mensen een spirituele beoefening zouden hebben. En daardoor meer vanuit eenheid en verbondenheid naar de wereld leren kijken, in plaats van uit een egocentrisch, angstig perspectief. Zodoende zullen steeds meer mensen en politieke leiders vanuit een besef van deze onderlinge verbondenheid verantwoordelijkheid nemen voor elkaar en onze planeet.”

Crisis als kans?

En zit in elke crisis ook een kans verscholen? Bakker: “Ja, dat denk ik wel. Zonder wrijving geen glans: als het leven maar wat voort hobbelt is er weinig kans om iets nieuws te leren. Ik heb als systeemtherapeut in de oncologie gewerkt. Daar zag ik vaak dat mensen door de persoonlijke gezondheidscrisis die ze meemaken anders in het leven gaan staan. Ze worden zich meer bewust van wat nu echt belangrijk is. En daarom zijn ze er, naast alle ellende die de ziekte met zich meebrengt, opvallend genoeg ook dankbaar voor.”

Toch moet je voorzichtig zijn, want iemand die midden in een crisis zit, heeft niet altijd de behoefte aan de boodschap dit als een kans te zien. Bakker: “Als iemand net de diagnose kanker heeft gekregen, dan is het meestal alleen maar donker en zwaar. Dan denk je: ‘hoepel op met je kans!’” In zo’n geval komt het boeddhistische voorschrift ‘juist spreken’ van pas, brengt Boot in: “Is het zinvol dat ik dit zeg? Als iemand in een psychose zit, of bijvoorbeeld net een dierbare heeft verloren, moet je naast iemand gaan staan en niet gaan preken.”

Toch denkt ook hij dat er in de meeste crises wel een kans verborgen zit: “Toen ik jong was, heb ik vijftien maanden in een sanatorium Voorloper van onze huidige ggz-instellingen. doorgebracht. Dat is het pijnlijkste, maar ook het belangrijkste deel van mijn leven geweest. Dat vertel ik ook aan aankomende psychologen die een persoonlijke crisis doormaken: dit kan een vruchtbare bodem zijn op basis waarvan je straks weer anderen kunt helpen.”

• Lees in het kader van ‘Crisis als kans’ ook het boek ‘Wacht’ van Uitgeverij Maitreya. Daarin vertelt Cuong Lu hoe je overweldigd door de stormen van het leven, toch de weg naar vrede en vrijheid kan vinden.

Loslaten

Van een crisis een kans maken, betekent ook dat je nieuwe wegen inslaat. Daarvoor moet je eerst de oude vertrouwde weg durven loslaten: “Ook dat is iets wat je oefent in meditatie,” benadrukt Bakker: “Je leert om continu los te laten: gedachten die langskomen, een pijntje dat je voelt. Maar ook het idee van wie je bent en je gehechtheid aan dat dingen duidelijk, overzichtelijk en beheersbaar zijn. Loslaten is noodzakelijk, zodat een nieuwe weg zich kan tonen, ook al weten we nog niet precies hoe die eruit zal zien.”

“Ken je het spel ‘apenkooien’?,” vraagt de zenleraar tegen het einde van ons gesprek: “Als je aan die horizontale ladder hangt en van de ene sport naar de andere wilt slingeren, moet je eerst je ene hand loslaten, voordat je de volgende sport kan vastpakken. Dan moet je dus ook durven loslaten. Vasthouden leidt tot kramp; beweging en openheid tot creativiteit.”

---

Thema ‘Crisis als kans’ bij Boeddhistisch Geluid

Onder de naam ‘Boeddhistisch Geluid’ is Bodhi een samenwerkingsverband aangegaan met enkele andere boeddhistische media-initiatieven. Elk kwartaal duiken we samen in een actueel thema. We trappen af met: ‘Crisis als kans’. Door dit thema van verschillende kanten te belichten, willen we onze lezers verdieping en verrijking bieden. Naast onze journalistieke artikelen op Bodhi, kun je over dit thema relevante boeken lezen bij uitgeverij Maitreya, lezingen en geleide meditaties volgen bij online meditatieplatform 30NOW, en uitzendingen van De Boeddhistische Blik bekijken. De komende periode zullen we de themapagina op onze website verder vormgeven.

 

De omslagafbeelding ‘Wildfire’ is gemaakt door Dusty J, via Flickr.