De tien lijstjes: Twee aspecten van ontwaken

Het boeddhisme wemelt van de lijstjes. De vier edele waarheden, de drie vergiften, het achtvoudig pad en de vijf leefregels. Wat heb jij aan die lijstjes? Voor deze serie selecteerde Tom Hannes zijn eigen top tien en geeft je tekst en uitleg. Lees ook de rest van de serie.

Deel 2: De twee aspecten van het boeddhistisch ontwaken
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

De mythe van ‘de elfhoofdige Kannon’ helpt mij om deze aspecten te begrijpen. Het is een verhaal waar zelfs ik, een westerse boeddhist met een lage tolerantie voor esoterie, dagelijks inspiratie uit put. De mythe ontstond uit de Chinese volksdevotie, maar werd zo populair dat Kannon een centraal icoon werd in het Chinese en Japanse boeddhisme.

Met Amida en Kannon duiken we volop in de mythologische wereld van het late boeddhisme

Dat ontstond pakweg vijf eeuwen na de dood van de Boeddha (dus rond het begin van onze jaartelling). Amida is er een van vele mythische, bijna goddelijke Boeddha’s die in andere heelallen wonen. Amida’s heelal heet Sukhavati of ‘het Gelukzalige Zuivere Land’. Zijn meditatie is zo krachtig dat alles in zijn wereld goed, mooi en fijn is. In heel wat boeddhistische landen is Amida immens populair, omdat men gelooft dat wie in zijn Zuiver Land wordt herboren vanzelf verlicht raakt! Amida heeft in zijn heelal dan ook niets anders te doen dan te mediteren.

Amida’s al even mythische assistent Kannon is de verpersoonlijking van het mededogen. Maar bij gebrek aan leed in het Zuivere Land is hij technisch werkloos. Dus richt hij zijn aandacht vooral op ons miserabele heelal. Bij elke noodkreet rept hij zich naar onze contreien om zoveel mogelijk mensen naar Sukhavati te brengen. Maar terwijl hij volop bezig is met één reddingsactie, hoort hij achter zich nog zoveel meer hulpkreten. Dat brengt hem zo van slag dat zijn hoofd in tweeën splijt. Gedreven als hij is, blijft Kannon zijn missie echter trouw. Pas als zijn hoofd in tien vormeloze stukken is gespleten, komt Amida uit meditatie om zijn assistent een handje toe te steken. Hij boetseert de stukken hoofd van Kannon tot tien volledige gezichten en zet zijn eigen hoofd erbovenop. Met Amida als sluitstuk splijten Kannons hoofden niet langer en kan hij zijn werk op gezonde wijze voortzetten.

Boeddhistisch ontwaken door wijsheid en mededogen

Het is inderdaad een behoorlijk van de pot gerukte mythe. Maar ook voor wie niet per se gelooft in Sukhavati of reïncarnatie, vertelt dit verhaal ons iets fundamenteels én concreets over onze eigen boeddhistische praktijk hier en nu. Namelijk dat die in het beste geval gedreven wordt door twee bezielingen, die elkaar broodnodig hebben: wijsheid en mededogen.

Amida’s wijsheid wordt door niets uit het lood geslagen. Zijn verlichting bestaat erin alles te doorzien en los te laten. Immer mediterend gaat hij helemaal op in de leegte, de zoheid van de dingen, de niet-tweeheid, het nirvana en alle andere namen die eraan gegeven worden. Hij hoeft niets te doen, want alles is gedaan. Heerlijk.

Kannon staat voor de bezieling van het mededogen. Niet als sentimenteel ‘ocharme, ik voel je pijn, hoor’. Wel als activiteit: ‘ik hoor je, wat scheelt er, wat kan ik voor je doen?’ Zijn verlichte levenswandel bestaat erin scherp onderscheid te maken in situaties, zodat hij helder kan zien of er iets scheelt. Hij kijkt niet weg van het leed en onderzoekt wat de beste manier is om het te verhelpen. Zijn werk is nooit gedaan. Heftig.

Wijsheid en mededogen hebben elkaar nodig

Zo beschreven lijken de twee soorten van verlichting weinig met elkaar te maken te hebben. Hun concrete belichamingen tonen zich in elk geval heel anders. Maar het mooie aan de mythe is dat ze vertelt op welke manier wijsheid en mededogen elkaar nodig hebben om echt bevrijdend te zijn. Zonder elkaar worden ze pervers. Dat blijkt het duidelijkst in het splijten van Kannons hoofd. Ondanks zijn verlichte motivaties richt hij zichzelf als overwerkte hulpverlener te gronde. Mededogen heeft de grootste verwezenlijkingen van de mensheid op haar naam staan. Maar zonder de wijsheid van Amida is ze niet opgewassen tegen het besef dat haar werk nooit ophoudt.

Op het meest oppervlakkige niveau klinkt Amida’s moraal dan: ‘jongens, op tijd rusten hoor, want anders loopt het mis.’ Maar zijn wijsheid is veel interessanter en bevrijdender dan dat. Het gaat ook om de meditatieve ervaring dat het bestaan hier en nu niet alleen leedvol is, maar ook ontzagwekkend en overstijgend zo. Dit is geen gemakkelijk punt om uit te leggen en ik vermoed dat het iets is dat je moet ervaren om het enigszins te kunnen begrijpen.

Het heeft te maken met een lichamelijk doorleefd meditatief besef van thuis te zijn in het bestaan zoals het nu is, met al zijn leed en gebreken. Het is een manier van ervaren en kijken waarin alle oordelen, onderscheid en weerstanden wegvallen. Je zit plots héél breed en rustig in je vel, je bent als het ware het hele bestaan. Aan die eravringen kun je allerlei namen geven. Je kunt er filosofische of religieuze besluiten uit trekken zoals ‘ik heb God gevoeld’, ‘alles is goed zoals het is’ of ‘alles gebeurt met een reden.’ Ik trek dat soort conclusies liever niet. De Boeddha deed dat ook niet. Ik houd het liever op de klassieke zen-uitdrukking: het is zo.

Het fundament van compassievol werk

Die ervaring kan fungeren als een stevige en brede stabiele basis, van waaruit je wel degelijk actief aan compassievol werk kunt gaan doen. Stel dat je ecologisch activistisch wil zijn uit terechte zorg over het klimaat. Zonder die basis van rust en stabiliteit, die vluchtheuvel van het zo-zijn, wordt je actieve mededogen snel uitgeput en daardoor vaak ook donker wanhopig, cynisch en depressief. Wat doodzonde is, want onze wereld heeft grote nood aan een gezond en levendig mededogen. Om die gezondheid te behouden hebben we allemaal een brede toegang nodig tot de ‘Amida-modus’.

Maar de afhankelijkheid werkt in beide richtingen: Amida heeft dus ook Kannon nodig. Een boeddhistische praktijk waarin we alleen maar opgaan in de zoheid mag heerlijk aanvoelen, maar het zaakje begint snel te stinken. Rare kronkels nemen het dan van ons over: ‘je moet alleen maar één zijn met de aarde in je meditatie en alles komt vanzelf goed. Meditatie is zoveel dieper dan wat staan demonstreren op straat.’ Mogelijk worden we met die boodschap een magneet voor volgelingen op zoek naar een volmaakt gelukkige goeroe, maar voor het merendeel van de omgeving is het duidelijk dat we de boel bedotten: weer zo eentje die zit te kicken op zijn eigen gelukzaligheid. Deze geperverteerde verlichting maakt ons hooguit spiritueel vadsig en daarmee is niemand geholpen.

Als we willen dat onze verlichting niet alleen een fijn momentje voor onszelf is, maar ook deugd doet voor de wereld, zullen we ons moeten laten storen door het leed.

Om er geraakt en zelfs verscheurd door te worden. Om van de witte lotus af te springen en met twee voeten in de modderige vijvergrond te staan. Andersom geldt het ook. Om niet ten onder te gaan in die modder moeten we in contact blijven staan met de smetteloze lotus, intiem zijn met de ervaring van de zoheid. Wijsheid en mededogen zijn twee polen van één verlichte levenswandel. Ze zijn niet te herleiden tot één zijnstoestand of theorie. Ze zijn twee praktijken. Die van Amida en Kannon. De twee.

Lees ook de andere delen in de serie boeddhistische lijstjes

Voorbeelden van boeddhisten die wijsheid en compassie combineren:

Sterke boeddhistische vrouwen: Joan Halifax
Sterke boeddhistische vrouwen: Joanna Macy

David Loy, auteur van het boek Ecodharma, gaf in mei 2020 een lezing over de relatie tussen mindfulness en klimaatactivisme