De Dalai Lama over het zelf als een illusie

Slapen, dromen en sterven

Wat denken boeddhisten over bewustzijn en de hersenen? Wat gebeurt er als je droomt? En waar blijft het ‘zelf’ als je sterft? Daarover sprak de Dalai Lama met vermaarde figuren als filosoof Charles Taylor, psychiater Joyce McDougall, psycholoog Jayne Gackenbach, zenleraar en antropoloog Joan Halifax en neuroloog Jerome Engel. Of het nu gaat over helder dromen, bijna-doodervaringen of de structuur van het bewustzijn: de deelnemers aan deze unieke uitwisseling weten de lezer keer op keer te verbazen en te fascineren wanneer zij de overeenkomsten en verschillen tussen hun respectievelijke disciplines zichtbaar maken.

Op de regelmatig terugkerende Mind & Life-conferenties, die sinds 1987 plaatsvinden, gaat de Dalai Lama in gesprek met vooraanstaande westerse wetenschappers over actuele thema’s. In het boek ‘Slapen, dromen en sterven’ lees je het verslag van de Mind & Life-conferentie over gebieden van de geest die essentieel zijn voor het menselijk bestaan, maar voor westerlingen lastig te bevatten: slapen, dromen en sterven. In het onderstaande fragment gaat de Dalai Lama in op het gevoel dat we een ‘zelf’ hebben: in hoeverre komt dit overeen met de realiteit?

---

Is het slecht om een zelfgevoel te hebben?

“We kunnen ons afvragen: is het slecht om een zelfgevoel te hebben? Het antwoord is allereerst dat het niet uitmaakt of je een zelfgevoel wilt hebben – het is een gegeven. Dit zelfgevoel kan lijden tot gevolg hebben of geluk. Er bestaan ook verschillende opvattingen over het zelf. Er is bijvoorbeeld een zelfgevoel waarbij men vasthoudt aan het zelf als echt, inherent bestaand. Een ander zelfgevoel houdt niet vast aan het zelf als inherent bestaand.

Ik ben ervan overtuigd dat een sterk zelfgevoel ellende veroorzaakt. Maar diezelfde geestelijke instelling kan soms ook heel nuttig en nodig zijn. Een sterk gevoel van ‘ik’ of ‘mijn’ geeft bijvoorbeeld problemen als we een onderscheid maken tussen gehechtheid aan mijn vriend en haat jegens mijn vijand. Anderzijds kan een sterk zelfgevoel ook de wilskracht geven om te slagen of te veranderen ondanks de aanwezigheid van obstakels. Dat is erg belangrijk. Het is geen eenvoudige taak om de geest te ontwikkelen, en voor moeilijke taken hebben we nu eenmaal vastberadenheid nodig en inspanning; en voor inspanning hebben we een sterke wil nodig. Dus om zelfvertrouwen en een sterke wil te ontwikkelen, is dit sterke zelfgevoel nodig.

Welk aspect van een sterk zelfgevoel veroorzaakt nu problemen voor onszelf? Wat is nu precies verstorend? Dit vraagt om heel nauwkeurig onderzoek. Door middel van analyse komen we uit op een indeling in drie verschillende manieren om het zelf te ervaren: (1) het zelf beschouwen als echt bestaand; (2) het zelf beschouwen als niet echt bestaand; en (3) het zelf beschouwen zonder te onderscheiden of het nu echt bestaat of niet. Het is heel belangrijk om de precieze betekenis te erkennen van de zinsnede ‘beschouwen als echt bestaand’. ‘Echt bestaand’ betekent hier bestaand vanuit zichzelf.”

De motivatie om te handelen

“Motivatie is een cruciale factor bij het fundamentele streven naar geluk en het vermijden van lijden. Waardoor wordt motivatie bepaald? Het lichaam mag daarbij een factor zijn, maar de geest heeft de meeste invloed bij het ontwikkelen van motivatie.

Nogmaals, motivatie is de cruciale factor die de aard van onze ervaring bepaalt, en het zijn voornamelijk onze houdingen en zienswijzen die onze motivatie beïnvloeden. De negatieve of verstorende krachten die we proberen uit te bannen zijn ook geestelijk van aard. Ook het instrument dat we gebruiken om deze verstorende krachten uit te bannen, of ten minste te doen verslappen, is geestelijk. Sommige mentale factoren worden gebruikt om andere mentale factoren uit te schakelen. Om die redenen wordt het belangrijk om de aard van de geest en mentale factoren te bespreken.

Het volledig uitbannen van deze gebreken is een heel grote verworvenheid, namelijk bevrijding of verlichting, en die kan wel eens ver weg zijn. Maar in onze eigen ervaring is het mogelijk om deze verstorende elementen in de geest te verkleinen door gebruik te maken van de geest. Dit is iets wat we met onze ervaring kunnen vaststellen. Om een voorbeeld te geven, we beginnen allemaal met onwetendheid, een mentaal proces. We gaan studeren om die onwetendheid te verkleinen en doen nieuwe ervaringen op, en in dit geleidelijke proces wordt de onwetendheid minder.

Om de geest te transformeren is het belangrijk om een helder begrip te hebben van de geest. De boeddhistische Vaibhasika-school zegt bijvoorbeeld dat de waarneming naakt is, wat wil zeggen dat er niets tussen de waarneming en het waargenomen object in komt. Waarneming vindt plaats zonder tussenkomst. De Sautrantika-school en de twee mahayana-scholen van het boeddhisme zeggen dat er een soort beeld is (Skt. akara; Tib. rnam pa) dat optreedt als bemiddelaar tussen de waarneming en het object ervan. Dit lijkt op het idee van zintuiglijke gegevens die bemiddelen tussen de waarnemer en het waargenomen object.”

Een heilzaam of schadelijk zelfgevoel

Hier kwam Charles Taylor tussenbeide om nader in te gaan op een ethische kwestie die Zijne Heiligheid had aangeroerd toen hij het had over hoe een sterk zelfgevoel verstorende emoties creëert. “Heeft het zelfgevoel ook heilzame kanten? Wat onderscheidt een heilzaam zelfgevoel van een schadelijk zelfgevoel?”

Zijne Heiligheid antwoordde: “Wil iemand een einde maken aan het lijden, dan moet hij onderscheid kunnen maken tussen die twee, want dat is een cruciale factor bij het bepalen van onze ervaring. Om nog maar eens terug te komen op een punt dat we al eerder besproken hebben: er is geen absoluut criterium voor het onderscheid tussen een heilzaam en een schadelijk zelfgevoel. Je zou eerder uit je eigen ervaring kunnen opmerken dat wanneer een bepaald zelfgevoel opkomt, gepaard met andere mentale factoren en motivaties, dit uiteindelijk lijden veroorzaakt. Door de aard van dat gevolg kun je achteraf concluderen dat dat zelfgevoel schadelijk is. Het is dus niet een kwestie van een absolute eigenschap die hoort bij dat zelfgevoel; het is een relatieve eigenschap, die op zijn gevolgen beoordeeld wordt.”

De realiteit van het zelfgevoel

“Laten we nu heel even het onderscheid naast ons neerleggen tussen het al dan niet heilzaam zijn van het zelfgevoel en laten we het hebben over een andere factor die hierbij komt kijken, namelijk of een zelfgevoel in overeenstemming is met de realiteit. In algemene termen moet een heilzame geest in overeenstemming zijn met de realiteit. Bovendien als je je heilzame geest naar de hoogste staat wilt leiden, als je haar zo ver wilt ontwikkelen als maar kan, dan moet ze wel in overeenstemming zijn met de realiteit. Dus laten we eerst eens bekijken welke van die drie soorten zelfgevoel die we eerder genoemd hebben in overeenstemming zijn met de werkelijkheid en welke niet.

Om te beginnen de eerste: het zelfgevoel dat het zelf ziet als inherent bestaand. Hoe bepaal je nu of deze geest overeenstemt met de werkelijkheid? Dat kun je controleren door te onderzoeken of het zelf dat op deze manier wordt ervaren werkelijk bestaat. Simpel gezegd, als er een ‘ik’ bestaat waarnaar dit gevoel van een ‘ik’ dat echt bestaat verwijst, dan zou dat zelfgevoel overeenkomen met de werkelijkheid. Maar als er niets is waar dat zelfgevoel betrekking op heeft – als dit ‘ik’ in feite helemaal niet bestaat – dan is dat zelfgevoel niet geldig. In het boeddhisme is dit nu het punt waar de discussie over de leegte ontstaat.”

De betekenis van zelfloosheid

Charles probeerde dit vast te pinnen: “Dus in het boeddhisme bestaat dat zelfgevoel niet vanuit zichzelf?”

Zijne Heiligheid nuanceerde zijn bewering: “Dat geldt niet voor alle boeddhisten of voor alle boeddhistische scholen. De term zelfloosheid wordt in het boeddhisme algemeen geaccepteerd, maar de betekenis van die term verschilt van school tot school.”

“Ik dacht dat de twee termen ‘werkelijk bestaand’ en ‘bestaand bij benoeming’ niet samen konden gaan. Of wel?”, vroeg Charles. “Er is ons eerder verteld dat het geloof dat het zelf slechts bij benoeming bestaat gemeenschappelijk is voor alle boeddhistische scholen.”

Zijne Heiligheid legde uit: “Er zijn vier belangrijke stromingen in de boeddhistische filosofie, waarvan de Prasangika Madhyamika wordt gezien als de meest diepgaande. Er is een stroming die het zelf voornamelijk identificeert met het bewustzijn, terwijl de Prasangika’s het zelf zien als iets wat wordt benoemd op basis van de verzameling van aggregaten, of de geest en het lichaam. De Svatantrika Madhyamika en alle lagere boeddhistische stromingen zien de stelling dat verschijnselen puur op basis van benoeming bestaan en niet vanuit hun eigen aard, als een uiting van nihilisme.”

“En is nihilisme dan een negatieve term?”

“Ja. En vanuit het Prasangika-oogpunt houden al die andere scholen ten onrechte vast aan diverse vormen van absolutisme of substantialisme.”

Het zelf ervaren zonder dat het werkelijk bestaat

“Houdt U dus vol dat het zelf niet werkelijk bestaat?” , vroeg Charles.

“Als het zelf inderdaad niet werkelijk bestaat, dan is het zelf beschouwen als niet werkelijk bestaand in overeenstemming met de realiteit.”

“Is dan de derde optie, geen onderscheid maken tussen het een en het ander, ook een vergissing of niet?”

“Als je achteloos denkt, zonder sterk zelfgevoel: ‘Misschien ga ik daar eens heen,’ of: ‘Laat ik eens een kopje thee nemen,’ of: ‘Ik voel me zus en zo.’ In dat geval maakt het zelfgevoel geen echt onderscheid tussen het zelf als werkelijk bestaand of niet werkelijk bestaand. Maar zodra het zelfgevoel zich sterker manifesteert, bijvoorbeeld als je denkt: ‘O, ik ga verliezen!’ of: ‘Ik moet iets doen,’ dan gaat dit sterker zelfgevoel in de meeste gevallen gepaard met een vasthouden aan het zelf als werkelijk bestaand.”

Zijne Heiligheid ging verder: “Als bij iemand die heeft onderzocht of het zelf werkelijk bestaat en door dit onderzoek enige ervaring heeft gehad van het niet werkelijk bestaan van het zelf, het zelfgevoel sterker opkomt, voelt die persoon dat zonder het zelf te ervaren als werkelijk bestaand. Die persoon ervaart het zelf dan zonder het te kwalificeren als al dan niet werkelijk bestaand. Het kan ook gebeuren dat, alhoewel het zelf zich aan die persoon voordoet als werkelijk bestaand, hij of zij weet dat het zelf niet werkelijk bestaat. In dat geval ziet hij of zij het zelf als een illusie.

Het doet zich op een bepaalde manier voor, maar je weet dat het niet op die manier bestaat. Daarom is het als een illusie.” Hoe compact deze uitwisseling ook was, ze illustreerde levendig hoe theorieën over de geest in de boeddhistische traditie niet losstaan van ethisch gedrag. Zijne Heiligheid was nu klaar om door te gaan op het onderwerp bewustzijn.

---

Deze voorpublicatie verscheen met toestemming van Uitgeverij Maitreya, die de Nederlandse uitgave van het boek ‘Slapen, dromen en sterven’ uitbracht. Het boek is te verkrijgen via hun website.

---

Thema ‘Waarheid’ bij Boeddhistisch Geluid

Wat betekenen eeuwenoude boeddhistische ‘waarheden’ nog in een tijd waarin nepnieuws, sociale media bubbels en kunstmatige intelligentie onze definitie van de waarheid uitdagen? Hoe maak je onderscheid tussen feit en fictie als influencers meer invloed hebben dan experts, en iedereen ‘in zijn eigen waarheid leeft’?

De boeddhistische traditie is gebouwd op de vier edele waarheden. Maar hoe vast staan die eigenlijk? Wat is nog de rol van traditionele leraren als AI je met een volledig menselijk klinkende stem kan begeleiden, en zelfs empathie kan aanleren? In het laatste kwartaal van 2023 verkennen we het delicate evenwicht tussen overgeleverde wijsheid en onze moderne cultuur.

Boeddhistisch Geluid is een samenwerkingsverband tussen Bodhi, uitgeverij Maitreya, online meditatieplatform 30NOW, en De Boeddhistische Blik. Elk kwartaal duiken we in een actueel thema. Door dit thema van verschillende kanten te belichten, willen we onze lezers verdieping en verrijking bieden. Bekijk de themapagina over Waarheid.

 

Omslagafbeelding: bezoek van de Dalai Lama aan de University of Michigan School for Environment and Sustainability, via Flickr.