Zen in het landschap: een reis door Japanse tuinen

Kyoto. Een houten veranda omhult het gebouw. Onhandig beweeg ik op smalle, gladde en enigszins ouderwets uitziende slippers door de tempel. Het is 26 graden en een herfstbries streelt mijn kortgeschoren hoofd. Boomtoppen kleuren lichtoranje. De tempel ruikt als het huis van mijn oma – niet onaangenaam, maar een beetje muf. De tuin verwelkomt me met een frisse geur. Plotseling bevind ik me voor een perfect geharkte grindvlakte. In het midden staat een boom met daaromheen een cirkel van mos. Een zwarte steen rust deels op het mos en deels op een geharkte cirkel eromheen.

Kennin-ji, gesticht in 1202, is de oudste zentempel in Kyoto. De monnik Eisai, Eisai Zenji (1141-1215) wordt niet alleen gezien als de grondlegger van de Japanse Rinzai-school, maar ook als degene die groene thee in Japan introduceerde. Hij bracht de theezaden uit China, cultiveerde en bereidde ze. Hij schreef zelfs een boek over thee, omdat hij ervan overtuigd was dat thee een geneesmiddel was voor allerlei kwalen. die het zenboeddhisme introduceerde in Japan, diende als eerste abt van de Kennin-ji en is begraven onder de tempel. Zenmeester Dogen, de latere stichter van de Soto-school, werd hier opgeleid. Toch staat de tempel bekend als één van de hoofdtempels van de Rinzai-school. Zowel zenmeester Eisai, als zenmeester Dogen studeerden in China. De Rinzai-school bepleit koanstudie, in tegenstelling tot de Soto-school, waar stille meditatie centraal staat. Het is de eerste zentuin die ik mag aanschouwen.

Mijn interesse in Japan werd gewekt toen ik als tiener Mr. Miyagi zag in de film The Karate Kid. Zijn levenshouding, geduld en toewijding fascineerden me. Het raakte iets in mij, een resonantie met een andere cultuur. Zijn rust en karatebewegingen spraken me aan, ook al had ik dit destijds zelf nooit actief beoefend.

In november 2023 bezocht ik dan eindelijk Japan om Japanse tuinen, de architectuur en de spirituele betekenis ervan te bestuderen. Negen dagen in tempels en tuinen in en om Kyoto, een verblijf op Mount Koyasan en een stukje wandelen op de Kumano Kodo pelgrimsroute stonden op het programma. De groepsreis werd georganiseerd door Zen.nl. Ik bleek de enige ‘niet-Zen.nl-er’ in de groep, maar dat deed niets af aan het gevoel van onderlinge verbondenheid.

Voorheen had ik geen speciale interesse in Japanse tuinen, maar ik hoopte door deze reis meer over de oorsprong van zen te leren. En een verdere verbinding met de natuur te ontdekken, zoals ik die in de bossen in Nederland zo vaak ervaar.

Diverse Japanse tuinen en hun betekenissen

De tuin in Kennin-ji, bleek een voorbeeld van een zentuin. Voor mijn bezoek dacht ik dat alle Japanse tuinen zentuinen zouden zijn, maar ik leerde al snel dat Japanse tuinen elk een uniek doel en esthetische aantrekkingskracht hebben. Combinaties en varianten zijn overal te vinden. De volgende soorten worden grofweg onderscheiden:

Landschapstuin of ‘Tsukiyama’

‘Tsukiyama’ staat voor ‘kunstmatige heuvel’ – een type tuin dat een gevoel van natuurlijke landschappen oproept. Deze omvatten vaak kunstmatige heuvels, echte landschappen, bruggen en watervallen.

Droge tuin of ‘Karesansui’ (ook wel zentuin)

De ‘Karesansui’ – een droge tuin die ook wel ‘zentuin’ wordt genoemd vanwege zijn meditatieve karakter. Niet bedoeld om in te lopen, maar om zittend te ervaren en meditatief naar te kijken. Het bevat fijn grind of zand met eilandjes van aarde, mos, enkele stenen en symbolische betekenissen zoals Boeddha-afbeeldingen.

Theetuin of ‘Chaniwa’

Het pad naar het theehuis leidt door deze tuin, bedoeld om de geest vrij te maken van alledaagse gedachten en voor te bereiden op de theeceremonie. De tuin straalt sereniteit uit door zijn doordachte beplanting en het subtiele onderhoud.

Wandeltuin of ‘Kaiyûshiki’

Een combinatie van landschapstuin en theetuin. Deze tuinen kwamen op tijdens de Edo-periode De Edo-periode ook wel bekend als de Tokugawa-periode, was een tijd van grote sociale, economische en culturele veranderingen in Japan. Deze periode duurde van 1603 tot 1868 en werd gekenmerkt door de heerschappij van de Tokugawa-shogunaten, een militaire dictatuur die het land bestuurde via een feodale systeem van heren en leenmannen. Tijdens deze periode was Japan afgesloten van de rest van de wereld, de “Sakoku”, en onderging het een periode van relatieve vrede en stabiliteit, wat leidde tot de ontwikkeling van een unieke cultuur en samenleving. De Edo-periode staat ook bekend om de groei van de koopliedenklasse, de ontwikkeling van de kunsten en de verspreiding van de populaire cultuur. en bevatten waterpartijen, wandelpaden, bruggen en theepaviljoens. Een adembenemend voorbeeld is de Kenrokuen in Kanazawa.

‘Shakkei’ of ‘Geleende Landschappen’

Bestaande landschapselementen zoals heuvels, bomen en watervallen gaan naadloos op in het ontwerp van de tuin zelf.

Seizoenen als symbool voor vergankelijkheid

Tijdens mijn verblijf vult Kyoto zich dagelijks met meer herfstkleuren. De tempels zijn omgeven door bomen met levendige tinten rood, oranje, geel en groen, terwijl Japanse tuinen transformeren tot kleurrijke landschappen, zoals die van Tenryu-ji. Zelfs bij grijs en regenachtig weer vallen de intense herfstkleuren op. Die kleurenpracht is een begrip in Japan. Online zijn updates beschikbaar over de verandering van kleuren in verschillende regio’s. En in ons hotel geven ze dagelijks informatie over de status van de herfstkleuren in enkele tuinen in Kyoto.

Ohigan

De wisseling van de seizoenen heeft ook een symbolische betekenis. Op de dag van de lente-equinox en de dag van de herfst-equinox – en drie dagen ervoor en erna – vieren Japanners Ohigan. Tijdens de equinox zijn dag en nacht even lang, en in deze periode wordt gedacht dat de wereld van de levenden en de wereld van de doden dicht bij elkaar komen. De verandering van het seizoen is een tijd voor persoonlijke reflectie en een tijd om de overledenen te herdenken en eren. Nabestaanden maken grafplaatsen schoon, bieden bloemen aan, branden wierook, bidden en kunnen ook soetra’s reciteren.

Het woord ‘ohigan’ betekent letterlijk “de andere oever.” Eén van de betekenissen is de andere oever die na de dood wordt bereikt, vandaar de viering van overleden voorouders. Echter, de tweede betekenis van het woord is nirvana (verlichting), dat in boeddhistische leer wordt vergeleken met het bereiken van een verre oever. Ohigan herinnert boeddhistische beoefenaars er dus aan dat ze nirvana kunnen bereiken in dit huidige leven. Beoefenaars reciteren soetra’s en oefenen de zes paramita’s (boeddhistische deugden) tijdens Ohigan.

Klimaatverandering treft ook de Japanse tuinen

De tempel Tenryu-ji ligt in Arashiyama, een prachtig gebied aan de voet van de bergen aan de westelijke rand van Kyoto. Het tempelcomplex heeft een rijke geschiedenis die teruggaat tot de negende eeuw. Terwijl ik op de houten veranda van de tempel zit, met grandioos uitzicht op de geel en rood wordende tuin, voel ik direct een innerlijke rust over me heen komen. Het is een ervaring die ik steeds opnieuw beleef als ik in Japanse tuinen kom.

‘Adem rustig in en uit’, instrueert de monnik die een vroege ochtendmeditatie voor ons leidt. Het is Thomas Yuho Kirchner (1949), een Amerikaan die al vele jaren in Japan woont. Terwijl het deze dag hard regent en de wind door de hal heen waait, deelt hij zijn eigen ervaring met meditatie in relatie tot zijn zoektocht naar de betekenis van zijn bestaan: “Twijfelen over wie ik ben, heeft diepe betekenis in mijn leven. Ik voel mijn eigen groei door zen. Vroeger voelde zen als een last, vergelijkbaar met huiswerk voor studenten. Maar nu is zen zelf mijn enige levensdoel.”

In deze natuurpracht en in de betovering van een ander land vind ik het moeilijk voor te stellen dat klimaatverandering onze planeet verandert. Maar ook hier is die realiteit natuurlijk doorgedrongen. De stad Kyoto – symbolisch voor haar inzet tegen opwarming van de aarde vanwege het Kyoto-protocol, voortgekomen uit het Klimaatverdrag van 1992 en de klimaatconferentie die in 1997 in de stad werd gehouden – ervaart de directe gevolgen van klimaatverandering doordat het mos in beroemde tuinen uitdroogt.

Nobuyuki Hiraki, de voornaamste tuinarchitect van de Tenryu-ji-tempel geeft ons tijdens ons bezoek uitgebreid tekst en uitleg over de tuin en het klimaat van Japan. Hij deelt zijn bezorgdheid over de effecten van klimaatverandering op het mos en andere planten in de tuinen van Kyoto.

Miegakure: op ontdekkingstocht

Meerdere keren sta ik met tranen in mijn ogen door alles wat ik zie en ervaar. De stad Kyoto is schitterend gelegen, omringd door bergen en beboste heuvels, met de rivier Kamo die de stad doorkruist. Al op de tweede dag in de tuinen ontdek ik op eigen houtje enige samenhang tussen compositie, harmonie, kleuren en het ontwerp van de tuinen. Overal waar je staat, zie je nieuwe dingen. Men maakt daartoe gebruik van ‘doorkijkjes’, volgens het concept ‘Miegakure’.

‘Miegakure’, het verbergen en ontdekken, is het idee dat sommige elementen in tuinen deels aan het zicht worden onttrokken, waardoor bezoekers worden uitgenodigd om de ruimte te verkennen en er doorheen te bewegen. Het doorbreken van de gebruikelijke rangschikking van planten in tuinen geeft visuele diepte en wekt ook verwachtingen over wat er verder te ontdekken valt.

De ruimte tussen de objecten

De mostuin bij de Saiho-ji-tempel in Kyoto ontroert mij diep. Deze tuin werd in de 14e eeuw ontworpen door de tuinarchitect die ook de eerste zenabt en tuinarchitect van de tuin bij de tempel van Zenryu-ji is: Mosu Soseki. De tuin staat bekend om zijn prachtige mosbedden en wordt ook wel ‘Kokedera’ genoemd, wat ‘mostempel’ betekent. Het is een inspiratiebron geweest voor vele andere tuinen in Kyoto zoals Kinkaku-ji en Ginkaku-ji.

Om deze tempel te bezoeken, moet je vooraf een tijdslot boeken vanwege de meditatieve activiteit die bezoekers wordt gevraagd uit te voeren, namelijk het overschrijven van een soetra met een speciale kalligrafiestift. De activiteit heeft als doel de bezoeker in de juiste staat van aandacht te brengen. De Saiho-ji tuin wordt beschouwd als één van de meest schilderachtige plekken in Kyoto.

In deze tuin krijgen we de opdracht om naast alle kleurenpracht ook de plaatsing van en de ruimte tussen de bomen op ons in te laten werken. De bomen lijken op het eerste gezicht wat lukraak geplaatst maar bij langer stilstaan begint de ruimte ook voor mij te werken. Het Japanse concept ‘Ma’ is hier van toepassing.

‘Ma’, verwijst naar de ruimte tussen objecten, geluiden, gebeurtenissen of zelfs gedachten. Men beschouwt het als een essentieel element in het creëren van balans, harmonie en betekenis in composities. Stilte tussen geluiden, of ruimte tussen objecten, zijn net zo belangrijk als de objecten zelf.

Zen in de tuin

Japanse tuinarchitectuur gaat dus niet alleen over esthetiek en het beleven van natuur maar ook over het bieden van een ruimte voor contemplatie, rust en reflectie, en het uitdrukken van diepere spirituele en filosofische ideeën. Japans tuinontwerp en zen raken elkaar door de volgende principes:

Minimalisme en eenvoud

Japanse tuinen zijn vaak eenvoudig en gestructureerd, met minimale elementen zoals rotsen, zand, water en planten. Deze minimalistische benadering stimuleert meditatie en innerlijke rust.

Balans en harmonie

Er wordt veel aandacht besteed aan het creëren van evenwichtige composities met een harmonieuze relatie tussen verschillende elementen, zoals stenen, waterpartijen en beplanting.

Symbolisme en betekenis van elementen in de tuin

Water vertegenwoordigt de stroom van het leven, waarbij watervallen, zoals de drakenpoortwaterval, de scheiding symboliseren tussen het aardse bestaan en het hiernamaals. Een koikarper die probeert aan de andere kant te geraken, symboliseert doorzettingsvermogen en het overwinnen van tegenslagen om een hoger doel te bereiken.
Rotsen en stenen in Japanse tuinen hebben diverse symbolische betekenissen. Geharkte kiezelstenen in golven of cirkels beelden water uit, terwijl stapstenen in paden de aandacht op elke stap vestigen, symbolisch voor het leven waar elke beslissing zorgvuldig moet worden overwogen. Rotsen staan voor onvergankelijkheid en kunnen figuren van schildpadden en kraanvogels bevatten, die beiden symbool staan voor een lang en gelukkig leven in de Japanse cultuur.

Ruimte en leegte

Ma als universeel principe is een verademing in een tijd waarin kunstmatige intelligentie en computer gegenereerde inhoud de boventoon voeren. Het herinnert ons eraan dat echte verbinding en groei momenten van bewuste reflectie en contemplatie vereisen. Het raakt de universele menselijke ervaring op een manier die woorden alleen niet kunnen uitdrukken.

Oefening in aandacht

De zorgvuldige plaatsing van elementen in de tuin, de aandacht voor detail en de zorgvuldige manipulatie van de natuurlijke omgeving weerspiegelen de zen benadering van aandachtig zijn voor het huidige moment en het waarderen van de schoonheid van het eenvoudige.

Het mooie aan de principes van het Japanse tuinontwerp is dat je ze kunt toepassen in het dagelijkse leven. Ik verheug mij erop om met al deze ervaringen en kennis de Nederlandse natuur in te gaan. En tijdens mijn wandelingen een nog dieper gevoel van verbondenheid met de natuur en het huidige moment aan te gaan.

Omslagafbeelding: De tempeltuin van Kinkaku-ji. De rotsformaties stellen schildpadden voor. Alle foto’s zijn gemaakt door Bay Hagebeek.