Interview Jolien Posthumus. “Mindfulness nodigt uit tot zelfzorg en actie”

Het was al langer een vraag binnen de wereld van boeddhisme- en mindfulness beoefenaars: zijn we wel ‘woke’ genoeg en zo ja, wat doen we daar dan mee? Zo gooide Ronald Purser met zijn boek McMindfulness vorig jaar een knuppel in het hoenderhoek: mindfulness zou mensen tot makke schaapjes maken, die kritiekloos blijven functioneren in de (kapitalistische) systemen die eigenlijk ongezond voor ons zijn.

Inmiddels zitten we middenin de coronacrisis en kan niemand meer om de Black Lives Matter-beweging heen. Wat doet deze turbulente tijd met het maatschappelijk engagement van de mindfulness beweging? We vragen het Jolien Posthumus, mindfulnesstrainer en initiatiefnemer van een bijeenkomst over mindfulness en racisme.

Wat vind jij van het standpunt van Ronald Purser?

“Ik zou dat samen met Purser wel eens willen onderzoeken. Een mak schaapje zijn en kritiekloos blijven is helemaal niet waar je toe wordt uitgenodigd als beoefenaar van mindfulness. Veel deelnemers leren tijdens de training hun grenzen kennen en gaan zich uitspreken. En als je dat voor jezelf gaat doen, doe je dat misschien ook naar anderen en naar buiten. Ik spreek uit ervaring. Ik ben opgegroeid in een onveilig huis, waarbij je mening geven of je uitspreken altijd consequenties hadden. Mijn innerlijke criticus en angstsysteem heeft daardoor lang aangestaan. Maar mindfulness heeft me geleerd om te zijn met al het ongemak dat ik heb en me tóch uit te spreken. Bij mij heeft mindfulness dus het tegenovergestelde van zijn stelling teweeggebracht.”

Mindfulness en maatschappelijk engagement hoeven elkaar dus niet uit te sluiten. Hoe werkt dat precies?

“Mindfulness is meer dan trainen om gedachten als voorbijgaande sensaties te zien en ze los te laten. Het nodigt je ook uit kritisch te onderzoeken of er verdere exploratie, zelfzorg of actie nodig is. Bewustwording van onze lichamelijke gewaarwordingen, bijvoorbeeld via een bodyscan, is voor veel mensen een goed begin. Vervolgens kan een begeleider met deelnemers praten over die gewaarwordingen en ze koppelen aan de (repressieve) systemen die de oorzaak zijn van hun ervaringen.

Op deze manier kan mindfulness mensen helpen inzien dat ervaringen niet altijd de schuld zijn van de monkey mind. Dat emoties soms ook logischerwijs voortkomen uit het deel uitmaken van systemen van ongelijkwaardigheid. Dit zegt Beth Berila Hoogleraar Ethnic, Gender and Women's Studies aan de Saint Cloud State University in haar boek ‘Integrating mindfulness into anti-oppression pedagogy’. Ik vind dit een waardevol perspectief, vooral als we mindfulness relevant willen maken voor velen, voor de gehele samenleving en niet alleen voor het individu.

Op het meditatiekussen oefenen we om dat wat zich aandient te erkennen. We benaderen onze ervaringen gelijkwaardig, het een is niet beter dan het ander, niets is zwart of wit. Maar de realiteit is ook dat we in een samenleving bevinden waar wél ongelijkheid is, waar er wél verschil is tussen zwart en wit. We bevinden ons in een politiek en sociaal systeem dat velen grote schade heeft berokkend en nog steeds toebrengt. We zijn allemaal onderling afhankelijk en maken deel uit van de mensheid, met al haar verschillende geschiedenissen, graden van macht en privileges en onze aarde die we als mensheid aan het vernietigen zijn.”

Hoe past de kern van de boeddhistische leer – de wens van alle wezens om vrij te zijn van lijden – in deze realiteit?

“De leer onderzoeken doen we niet enkel door erover na te denken en te reflecteren maar ook te oefenen in ons handelen. Binnen het zuiver handelen van het edele achtvoudige onderzoek ik voor mijzelf wat passend is binnen handelen in maatschappelijke betrokkenheid. Helpt mindfulness ons immers niet uit de tunnelvisie te komen en onze blik te verbreden naar panorama perspectief?”

Je organiseert een bijeenkomst over mindfulness en racisme. Wat was voor jou de aanleiding om dat te doen?

“Ik ben mij als witte vrouw erg bewust van het feit dat deelnemers van de trainingen in het algemeen wit zijn. In mijn andere werk in de culturele sector zijn organisaties en het publiek inclusief, diverser. Uit interesse heb ik de docuserie ‘Why we hate’ gekeken. In de laatste aflevering komt een neurowetenschapper aan het woord die vertelt hoe leven in een haatomgeving je persoonlijk welzijn beïnvloedt. Hij hield een pleidooi om mindfulness te gebruiken in de strijd tegen de haat. Ik voelde het appel en dacht: dit is waar we echt actief wat mee moeten.

Mindfulness leert ons dat stilte heilzaam kan zijn, zeker. Maar stilte kan ook geweld aan doen. Het zorgt ervoor dat voorvallen en gevolgen van racisme en discriminatie onbesproken blijven. Je niet uitspreken, het niet erkennen van ongelijkwaardigheid en anderen niet aanspreken op racisme doet direct geweld aan anderen.”

En dus ook aan jezelf, als ik het goed begrijp?

“Ja, zeker. De basisattitude van mindfulness is: mildheid, vriendelijkheid en warmte ten opzichte van onszelf en anderen. Deze attitude stimuleert de afgifte van oxytocine (“knuffelhormoon”). Maar in 2010 kwam uit onderzoek naar voren dat de werking van oxytocine zich vaak beperkt tot de eigen groep. Historicus Rutger Bregman schrijft hierover: “Terwijl de liefde voor onze vrienden vergroot, kan het onze afkeer van vreemden juist versterken. Het is het hormoon van eigen volk eerst.” Hoe verhoudt zich dit tot de witte homogeniteit in mindfulness?

Wat me telkens zeer raakt in de beoefening is de common humanity die zichtbaar wordt wanneer we bij elkaar zijn. De common humanity wordt in het Nederlands ook wel als gedeelde medemenselijkheid vertaald. Maar wat als de medemenselijkheid die ik ervaar, geen inclusieve medemenselijkheid is omdat mijn sangha en mindfulnessgroepen voornamelijk wit zijn. Is de common humanity die ik ervaar een incomplete medemenselijkheid? En doe ik mijn eigen practice en het grotere geheel niet tekort? Daar wilde ik iets mee.”

Zie je dat mindfulness mensen makke schaapjes maakt binnen de huidige coronacrisis?

Ik vind dat heel moeilijk te zeggen. In tijden van crisis krijgen we allemaal op onze eigen manier een eerste stressreactie: vechten, vluchten of bevriezen. Dat zie je nu ook: mensen die even lamgeslagen zijn of angstig zijn, of mensen die in de vechtstand gaan. Je raakt het gevoel van controle kwijt, reageert instinctief, met je beste kunnen of uit noodzaak. Dit gegeven is niets nieuws, dit werkt al eeuwen zo. Dat mindfulness en meditatie daarin behulpzaam kunnen zijn is ook al eeuwenoud, maar vindt nog maar relatief kort zijn erkenning in de westerse wereld. Mijn achtweekse training die in september start, zit nu al helemaal vol. Dat is ongekend. Mensen zeggen: ik hoor dat mindfulness kan helpen om de stress aan te gaan rond corona.

Ik hoop niet dat die teleurgesteld raken. Mindfulness is geen quick fix. Als je veel piekert, is het niet zo dat je na acht weken minder piekert. Het kan wel zijn dat je erkent dat je leven zo op zijn kop staat, dat je zegt: misschien is het nu niet haalbaar voor mij om niet te piekeren. Je leert om te zijn met wat er is.

Een ander element vanuit het boeddhisme is dat je in de meditatie vertrouwd raakt met niet weten. Niks staat vast. We willen vasthouden aan de fijne momenten en we willen de moeilijke momenten zoveel mogelijk vermijden. In deze coronatijd wordt de grond onder onze voeten weggeslagen en mindfulnessbeoefening kan helpen om zonder houvast bij de golf van niet-weten te blijven, om ruimte te maken voor de onzekerheden en emoties die we tegen kunnen komen, zonder direct te handelen. Dat wil niet zeggen dat er geen handelen kan volgen als je vervolgens het meditatiekussen afstapt. Dan begint het pas echt, zoals Jon Kabat-Zinn zegt.”

Mindfulness als praktijk heeft een grote ontwikkeling doorgemaakt, sinds Kabat-Zinn het introduceerde in het Westen. Zie jij een groter maatschappelijk engagement als passend bij die voortdurende verandering?

“Het is niet aan mij dit voor een ander te beslissen maar ik, en velen met mij, ervaren dit wel zo. Hoe vertaal ik mijn beoefening op het meditatiekussen naar de wereld daarbuiten. De Boeddha zei ook: “Geloof niet wat ik zeg eenvoudigweg omdat ik het zeg, maar ervaar de waarheid van wat ik zeg voor jezelf”.

Een mindfulnesstrainer zal je hier ook tot uitnodigen. Overigens is dit ook een uitspraak die direct ingaat tegen het ‘makke schaapjes die een leider volgen’ idee van Purser. Ik hoop zeker dat we dit met de mindfulnessbeweging gaan en blijven exploreren, ook binnen maatschappelijke engagement. En dat we dit actief buiten onze inner circle doen om zo een volgende stap maken naar een breder, maatschappelijker en inclusiever reflecteren.”

Titelbeeld: Prisca Visser. Fotografie & Storytelling

Meer informatie

Lees meer over Jolien Posthumus op haar website Bundelt
Lees meer over de talkshow In Gesprek: mindfulness en racisme