Psychiater Hiske van Ravesteijn: “In essentie zijn mensen heel”

“Het voelde bijna als een coming out, dat toevlucht nemen Iemand die toevlucht neemt wordt officeel boeddhist. “, vertelt Hiske, vlak nadat ik de recorder uitzet. We hebben net een uur zitten praten over haar werk als psychiater en hoe haar beoefening daar als een rode draad doorheen loopt. “Wacht, ik pak er even iets bij”, zegt ze terwijl ze wegloopt. Om terug te komen met haar rakusu: het kledingstuk dat zenboeddhisten tijdens de beoefening dragen, wanneer zij officieel boeddhist zijn. “De bedoeling is dat je dit zelf naait, met stukjes stof afkomstig van verschillende mensen in je omgeving. Kijk, dit lapje komt van mijn oma. En hier zie je een stukje van een spuuglapje van mijn kinderen, die bleek een goede vriendin nog bewaard te hebben.”

Dat ze boeddhist zou worden had Hiske van Ravesteijn een paar jaar geleden nog niet bedacht. Tegelijkertijd kan ze zich niet goed voorstellen hoe ze haar vak als psychiater zou uitoefenen zonder haar beoefening. “De sangha is voor mij echt onderhoud”, vertelt ze. “Ik heb het nodig om mijn werk te kunnen doen.”

Dat laatste zal niemand verbazen, gekeken naar wat Hiske allemaal doet. Sinds 2017 werkt ze als zelfstandig psychiater met drie verschillende petten op. Zo is ze als consulterend psychiater verbonden aan drie huisartsenpraktijken, behandelt ze (ex-)kankerpatiënten en hun naasten bij het Helen Dowling instituut én is ze docent aan de mindfulness trainersopleiding bij het Radboudumc Centrum voor Mindfulness.

“Soms denk ik ook wel eens: waarom doe ik dit allemaal?” zegt ze lachend. “Maar dat is maar heel af en toe, als ik denk aan de veelheid van werkplekken. Als ik er mee bezig ben, vind ik vrijwel altijd mooi om te doen. Om echt met mensen in gesprek te gaan, te kijken: waar loop je tegenaan en wat kunnen we doen?”

Het boeddhistische zaadje werd al geplant op haar 18e, tijdens een reis door Mexico. “De moeder van een Mexicaanse vriendin was psychotherapeut én stiekem boeddhist. Zij nam ons mee naar een meditatiebijeenkomst waar gemediteerd werd op de dood. Dat maakte veel indruk en het fascineerde me.” Ook tijdens haar studie psychiatrie verdiepte Hiske zich al in meditatie. Echt een vaart nam het, toen ze na haar afstuderen promotieonderzoek deed naar de toepassing van mindfulness bij onverklaarde lichamelijke klachten. “Toen was me echt duidelijk: dit is een mooie manier van omgaan met mensen. Zo wil ik het.”

Hoe verrijken mindfulness en boeddhisme jouw vak als psychiater?

“Het geeft me een bepaald houvast, temidden van de ellende die er ook is binnen de psychiatrie. Het boeddhisme biedt een hoopvolle manier om naar de geestelijke gezondheidszorg te kijken: in essentie zijn mensen heel. Er kan van alles misgaan, maar we kunnen mensen helpen hun heelheid te herinneren en weer meer in hun kracht te komen.

Toen ik mindfulness trainer werd, was ik het meest dankbaar voor de nieuwe taal die ik leerde. Termen als ‘aversie’ en ‘verlangen’, dat zijn geen woorden die tijdens de opleiding psychiatrie langskomen. Of neem het begrip ‘befriending the mind’, waarin je je bewuster leert verhouden tot wat er in je speelt of wat er gebeurt. In therapeutische settings, zoals bij cognitieve gedragstherapie, gaat het vaak meer over ‘wat is waar?’, terwijl mindfulness je helpt je gedachten waar te nemen zonder er goed of fout op te plakken. Puur te kijken: wat gebeurt er in mijn geest?”

Kijk jij als boeddhist anders naar de psychiatrie dan collega’s?

“Er zijn zeker momenten dat ik me minder thuis voel tussen de psychiaters. Als het heel erg gaat over ‘het defect’ bijvoorbeeld. Maar met veel aspecten kan ik me ook heel goed verbinden, zoals het onderzoek naar autisme en ADHD, daar kijk ik inhoudelijk niet anders tegenaan. In de psychiatrie zeggen we: mensen kunnen klachten hebben en daar kunnen we vaak wat aan doen.

Het boeddhisme is een levensbeschouwing waarbij mensen goed zijn zoals ze zijn, het vult voor mij de psychiatrie aan. Een mooi voorbeeld vind ik het werken met de brahmavihara. Het met compassie aanwezig zijn bij het lijden van mensen, de ander het goede wensen, zonder zelf helemaal overweldigd te worden. Als psychiater in opleiding had ik veel aan het oefenen met compassie, zowel voor de ander als voor mezelf; het is voor mij een essentieel aspect van de beoefening van mijn vak.”

In november was je spreker bij een congres van Defensie, over mindfulness en trauma. In je lezing ging het niet alleen over de voordelen, maar ook over valkuilen van mindfulness en PTSS (posttraumatische stress stoornis). Wat zijn die valkuilen?

“Vooropgesteld: mindfulness is doorgaans niet de eerste stap die je zet in de behandeling van trauma. Het kan zelfs een contra-indicatie zijn: als je getraumatiseerd bent en lang stil gaat zitten, kun je ook verdwalen in je geest, waardoor klachten verergeren. Wat voor mij centraal staat is veiligheid. Iemand moet al een mate van stabiliteit ervaren voordat je met mindfulness kunt gaan werken. Je moet zorgen voor een heel veilige setting, en van daaruit samen met iemand gaan kijken naar wat er speelt: waar ben je klaar voor? Wat staat er nu op de voorgrond?”

Wat is PTSS eigenlijk?

“Het zijn klachten die opspelen nadat iemand een heftig trauma heeft meegemaakt. Herinneringen en gedachten die opkomen, nachtmerries, angsten. Het heeft te maken met het niet kunnen integreren van de ervaring(en) in het eigen levensverhaal. Wat er is gebeurd, wordt als het ware geblokkeerd, waardoor het ook niet verwerkt wordt. Vaak wordt alles wat aan het trauma doet denken vermeden, waardoor mensen een teruggetrokkener leven gaan leiden, zodat ze de angst maar niet hoeven voelen. Hierbij treedt ook vaak schaamte en zelfkritiek op. Mensen met PTSS ervaren de wereld als minder veilig en het vermogen tot verbinding met is vaak afgenomen.”

Welke rol kan mindfulness precies spelen in het proces van helen?

“Het helingsproces bestaat eruit dat iemand het trauma kan integreren: stapje voor stapje gaat voelen: die gebeurtenis was toen, maar hier en nu is het veilig. Mindfulness kan aan dat proces bijdragen. Mensen leren waarnemen wat er gebeurt in hun lijf, merken bijvoorbeeld via hun lichaam op dat ze schrikreacties hebben. Vervolgens leren ze gaandeweg dat ze een keuze hebben in hoe ze met die schrikreactie omgaan. Een cliënt van mij had bijvoorbeeld moeite met het uitvoeren van een complexe taak.

Het gevoel dat hij het niet kon overzien, dat hij de controle kwijt was, was zó stressvol, zo ondraaglijk, dat hij ging dissociëren, dan was hij even ‘helemaal weg’. Mindfulness oefeningen hielpen hem te zoeken naar de ruimte: waar merk ik spanning op? Is er ergens een moment dat ik mezelf kan herinneren om bewust adem te halen? En voelt het dan anders? Als dat dan een keer lukt, kan dat tot heel verbaasde reacties leiden: ‘ik heb toch ergens invloed! Ik ben niet helemaal overgeleverd, maar kan weer grip krijgen, keuzes maken’.”

Hoe kijk je aan tegen medicatie in de psychiatrie? Schrijven artsen te snel pillen voor?

“Nee, die indruk heb ik niet, al denk ik wel dat het soms te eenzijdig wordt gedaan. Als er medicatie voorgeschreven wordt, heb ik de voorkeur om dit te combineren met psychotherapie. Soms zouden mensen misschien eerder kunnen stoppen met medicatie. En helaas zijn de wachtlijsten lang in de GGZ, dan wordt er soms al met medicatie gestart zonder therapie.

Wat ik vooral zie, is dat er steeds meer mensen met psychische klachten zijn. We leven in een veeleisende maatschappij, met steeds minder sociale cohesie. Mensen voelen zich te weinig verbonden, zijn eenzaam of hebben het idee dat ze niet kwetsbaar mogen zijn. Mij verbaast het niet dat veel mensen worstelen. Het is bijna gek dat er niet nog méér mensen met psychische klachten zijn.”

Als samenleving hebben we dus ook een verantwoordelijkheid?

“Jazeker. Er schuilt een bepaalde opvatting in onze cultuur dat angst en somberheid er niet bij horen. Zolang we dat geloven zal de GGZ nooit genoeg hulp kunnen leveren. Als we als gemeenschap meer zouden accepteren dat angst en somberheid bij het leven horen, dat je je niet hoeft te schamen, dat we ons meer als gemeenschap om elkaar bekommeren, dan zou het wellicht uiteindelijk minder druk zijn in de GGZ.

Wanneer mensen zich onderdeel voelen van een gemeenschap, dan geeft dat een zekere bescherming tegen psychische klachten. Mensen voelen dan: ik hoef het niet allemaal alleen te doen. Ze kunnen hun trauma delen, wat ook voorkomt dat ze zich gaan schamen voor wat ze hebben meegemaakt en wat ze voelen. Daarom vind ik het ook zo mooi dat Defensie er zo veel aandacht aan besteedt: hoe meer ruimte er komt om het erover te hebben, hoe makkelijker je uit die cirkel van zelfkritiek en schaamte komt.”

Bekijk ook de documentaire Free the mind over hoe meditatie en yoga de pijn kan verlichten van Amerikaanse oorlogsveteranen.