Wat is wijsheid als het om waarheid gaat?

Wat is de relatie tussen het boeddhisme en de waarheid? Dat is een belangrijke maar moeilijk vraag. De rijke geschiedenis van het boeddhisme heeft een waaier aan verschillende waarheden in de aanbieding. Indiërs in de vijfde eeuw voor Christus waren bezeten door de vraag hoe ze het rad van wedergeboorte konden stoppen. Dat was de waarheid waartoe ze wilden ontwaken. Een millennium later ontstond in China een boeddhisme dat eerder op zoek was naar harmonie met de Tao, het universele natuurlijke principe. Toen het boeddhisme in de late negentiende eeuw naar het Westen kwam, zagen sommige Europeanen er vooral een rationeel atheïsme in dat in lijn lag met de moderne wetenschappen. Terwijl andere Europeanen er juist een mystiek-intuïtieve remedie tegen de wetenschappelijke onttovering in zagen.

Ondertussen zijn we alweer meer dan een eeuw verder. ‘Waarheid’ is een lastig woord geworden. Het klinkt oubollig en zelfs gevaarlijk dogmatisch. Nu is het modieus om te zeggen dat ieder zijn eigen waarheid heeft. Zelfs politieke leiders lopen te zwaaien met hun eigen alternative truth. Kunnen boeddhisten het niet beter stellen zonder waarheid, en gewoonweg ‘mindful’ of ‘zen’ zijn? Ja, dat kan. Maar ook dan zul je rondlopen met een onbewust idee van wat de waarheid is. Je mediteert, kijkt, spreekt en leeft altijd ingebed in een visie, een wereldbeeld, en een idee van wat een zinvol leven is. Als je dat niet grondig bekijkt, neem je wellicht gewoonweg de waarheid van je omgeving over.

Waarheid of wijsheid?

De Boeddha was zich daarvan bewust. Al in zijn vroegste toespraken besprak hij zijn ontwaakte levenswandel als een achtvoudig pad: visie en intentie (die samen ‘wijsheid’ vormen), spreken, handelen en levensonderhoud (die ‘ethiek’ vormen) en inspanning, mindfulness en concentratie (die samen ‘meditatie’ vormen). Als we zoeken naar de link tussen boeddhisme en waarheid, moeten we kijken naar het onderdeel ‘wijsheid’. Het Sanskriet woord daarvoor is prajna: datgene wat ‘vòòr het weten’ ligt. Dat kun je interpreteren als het algemene kader waarmee je naar de wereld kijkt. De lens waarmee je waarneemt en beslissingen neemt.

Wijsheid/waarheid bestaat uit twee onderdelen: visie en intentie. De visie is een wereldbeeld. Dat hoort zo plausibel mogelijk te zijn. Dat wil zeggen: zo nauw mogelijk in overeenstemming met onze ervaringen en betrouwbare informatie. Daarom kunnen boeddhisten vandaag bijvoorbeeld niet langer stellen dat de aarde een schijf is met in het midden de berg Meru. Het tweede deel, de juiste intentie, voegt iets toe aan de visie, namelijk een grondhouding tegenover het bestaan. Intentie geeft richting aan ons handelen, levert een zingevend kompas aan onze keuzes. Strikt genomen hoeft die intentie niet zozeer plausibel te zijn, maar motiverend. Ze daagt ons uit om de gewone plausibele wereld beter te maken, zinniger. Ze houdt een ideaal voor waar je mogelijk nooit toe komt – een verlichte boeddha zijn bijvoorbeeld – maar dat je wel zin geeft om in die richting te evolueren, zodat je leven zin krijgt.

Een gedeelde waarheid

Net zoals boeddhisten in de voorbije zesentwintig eeuwen allerlei verschillende plausibele en motiverende waarheden hebben moeten vormen, zo moeten wij dat vandaag ook. Wat zijn op deze plek op de Aarde, in dit deel van de geschiedenis een plausibele visie en een motiverende grondhouding?

Ik zou me er gemakkelijk van kunnen afmaken en besluiten dat ieder van ons dat zelf zal moeten uitmaken. Dat klopt ook gedeeltelijk. Maar ik ben ervan overtuigd dat we vandaag moediger moeten zijn dan dat. Onze wereld staat voor enorme uitdagingen die het individu ver overstijgen. Als het boeddhisme vandaag relevant wil zijn, zal het op zijn minst moeten proberen een bijdrage te leveren aan een plausibele en motiverende waarheid die we met elkaar kunnen delen.

Wolk van interacties

Het overweldigend grootste kenmerk van onze tijd is de klimaatverschuiving. Elke plausibele visie moet ons ontwaken tot onze ecologische conditie. Het klassieke boeddhisme is niet per se ecologisch, maar heeft wel wat materiaal om ons daarbij te helpen. Bijvoorbeeld in het beoefende besef dat we geen dingen of wezens zijn maar eerder wolken van interacties. Zo kunnen we onszelf en alles om ons heen bekijken.

Als we die visie radicaliseren, kunnen we zelfs stellen dat we niet moeten streven naar ons eigen ontwaken, maar naar het ontwaken van onze relaties. Van al onze relaties. Met onze denkbeelden, ons lichaam, onze naasten, onze vijanden, onze natuurlijke omgeving, onze ecologische conditie, onze technologie. Onszelf zien als een wolk van interacties te midden van talloos andere wolken van interacties is niet zomaar een weetje. Het is een intense praktijk, iets om met grote regelmaat te beoefenen.

De motiverende intentie komt daar bijna automatisch uit voort. Want als wij en alle dingen echt uit niets anders bestaan dan relaties, dan is het beste wat we met ons bestaan kunnen doen: zorg dragen voor de gezondheid van die relaties. Zo simpel kan filosofie zijn.

Ook daarvoor levert het klassieke boeddhisme materiaal genoeg. De grote basisdeugd van het mededogen, bijvoorbeeld: het beoefende verlangen om leed in de wereld te verminderen. Om te ontwaken tot een alternatieve grondhouding die zin vindt in de schepping van harmonieuze relaties. Ook dit is niet zomaar een weetje. Mededogen moet je vooral belichamen, zodat het vòòr ons weten (prajna) komt te liggen. Zodat het de lens kan worden van onze meditaties, denkbeelden, keuzes en handelingen.

Als we ons daar echt aan geven, zullen we ons snel bevrijd voelen van ontzettend veel overbodige onzin die in onze wereld verkocht wordt als onontbeerlijk. De plausibele en motiverende ‘waarheid’ zal ons zodanig vervullen dat we nauwelijks wat anders nodig hebt om te stralen in ons leven. Dan kunnen we ons voelen, zoals de Boeddha zijn levensgevoel ooit zelf omschreef Bron: Sundarika Bharadvaja. :

Mijn vuur brandt altijd: steeds gloeiend en stralend
leid ik als een waardig mens een waardig leven.

---

Thema ‘Waarheid’ bij Boeddhistisch Geluid

Wat betekenen eeuwenoude boeddhistische ‘waarheden’ nog in een tijd waarin nepnieuws, sociale media bubbels en kunstmatige intelligentie onze definitie van de waarheid uitdagen? Hoe maak je onderscheid tussen feit en fictie als influencers meer invloed hebben dan experts, en iedereen ‘in zijn eigen waarheid leeft’?

De boeddhistische traditie is gebouwd op de vier edele waarheden. Maar hoe vast staan die eigenlijk? Wat is nog de rol van traditionele leraren als AI je met een volledig menselijk klinkende stem kan begeleiden, en zelfs empathie kan aanleren? In het laatste kwartaal van 2023 verkennen we het delicate evenwicht tussen overgeleverde wijsheid en onze moderne cultuur.

Boeddhistisch Geluid is een samenwerkingsverband tussen Bodhi, uitgeverij Maitreya, online meditatieplatform 30NOW, en De Boeddhistische Blik. Elk kwartaal duiken we in een actueel thema. Door dit thema van verschillende kanten te belichten, willen we onze lezers verdieping en verrijking bieden. Bekijk de themapagina over Waarheid.

• Artificiële intelligentie is de nieuwste ontwikkeling die ons leven ingrijpend verandert. Positief? Dat is nog zeer de vraag. Op zondag 16 juni 2024 geven vier deskundigen, waaronder filosoof Stine Jensen hun inspirerende visie over Zen, AI en de waarheid en over wat we hier vanuit zenperspectief mee moeten of kunnen. Lees meer over deze themadag bij zen.nl.

Omslagafbeelding: Een zwerm spreeuwen bij zonsondergang. Foto door Les Chatfield, via Flickr.