Wat de Boeddha zou adviseren over fake news
Stijn van Daele
23 november 2023
· 8 min. leestijd
In de Kalama soetra roept de Boeddha zijn gehoor op om niet klakkeloos bepaalde leraren of teksten te volgen, maar zelf te observeren of een bepaald advies tot geluk of schade leidt. Helpt deze tip ons ook bij het beoordelen van fake news?
“Believe nothing, no matter where you read it, or who said it, no matter if I have said it, unless it agrees with your own reason and your own common sense.”
Deze quote is een allusie op de Kalama soetra. Het lijkt in eerste instantie heel erg op wat de Boeddha heeft gezegd, maar in realiteit wordt zijn boodschap 180 graden omgedraaid. De Boeddha raadt namelijk helemaal niet aan om af te gaan op je eigen redeneringen en gezond verstand, maar op je eigen ervaring en observaties.
Kalama soetra
De betreffende tekst, die hierboven dus foutief wordt geciteerd, staat in de Kalama soetra. De Kalama Sutta, of de Kesamutti Sutta is terug te vinden in de Anguttara Nikaya, nummer 3.65. Dat is één van de bekendste soetra’s in het Westen. In deze tekst wordt een gemeenschap van twijfelende leken, de Kalama’s, geconfronteerd met een stroom van leraren die allemaal verschillende dingen zeggen. Elk van hen stelt dat zij de waarheid bezitten en dat de anderen onwaarheden vertellen. De Kalama’s vragen vervolgens aan de Boeddha wie ze nu moeten geloven.
De Boeddha vertelt hen om hun oordeel niet te laten steunen op traditie, abstracte redeneringen en autoriteit. Hij adviseert dat ze wel zelf kunnen observeren wat leidt tot toename of afname van lijden. Wat leidt tot toename van lijden, kan je beter links laten liggen. Wat leidt tot afname van lijden, kan je met een gerust hart beoefenen. Vervolgens laat hij de Kalama’s zelf concluderen dat begeerte, haat en onwetendheid de wortels zijn van alle lijden. Tot slot worden de Kalama’s – uiteraard – leken volgelingen van de Boeddha.
De betreffende paragraaf luidt als volgt:
“Kom, Kalamas, ga niet af op mondelinge overlevering, op de leerlijn, op geruchten, op een verzameling geschriften, op logische redenering, op inferentiële redenering, op beredeneerde overpeinzing, op het accepteren van een standpunt na erover te hebben nagedacht, op de schijnbare bekwaamheid van een spreker, of omdat je denkt: ‘De asceet is onze goeroe’. Wanneer jullie zelf weten: ‘Deze dingen zijn slecht, afkeurenswaardig, bekritiseerd door de wijzen; wanneer ze worden nagestreefd en gevolgd, leiden deze dingen tot schade en kwaad,’ laat ze dan los… Wanneer jullie zelf weten: ‘Deze dingen zijn goed, zonder blaam, geprezen door de wijzen; wanneer ze worden nagestreefd en gevolgd, leiden deze dingen tot voordeel en geluk,’ omarm en blijf dan bij ze.”
Vrij Onderzoek
Op basis van deze paragraaf staat de Kalama soetra bekend als de soetra van het vrije onderzoek. Voor vele westerse boeddhisten is dit een uitnodiging om zelf het boeddhisme te onderzoeken en datgene eruit te halen wat zinvol is of weg te laten wat niet past volgens eigen normen en waarden. Het vertegenwoordigt de geest van het moderne hervormingsgezinde boeddhisme. Kan het ons ook helpen om gaan met fake news?
Fake news in Boeddha’s tijd
Het is interessant om op te merken dat de Boeddha, als de pragmatische leraar die hij was, in de Kalama soetra niet ingaat op welke doctrine waar of onwaar is. Toch laat hij ook niet alles op zijn beloop.
Ten tijde van de Boeddha was er ook al fake news avant la lettre. Op sommige momenten treedt de Boeddha zelf zeer streng op, als hij ontdekt dat zijn leer verkeerd wordt doorgegeven. Als hem woorden in de mond worden gelegd die hij niet heeft gezegd, of die niet overeenkomen met de dhamma die hij onderwijst, blijft hij niet bij de pakken zitten, maar spreekt hij zich uit. In Angutara Nikaya 2.23 zegt de Boeddha het volgende over personen die zijn boodschap vertekenen:
“Monniken, deze twee personen vertekenen de boodschap van de Verlichte. Welke twee? Degene die uitlegt wat niet door de Verlichte werd gezegd als zijnde door hem gezegd. En degene die uitlegt wat door de Verlichte werd gezegd als zijnde niet door hem gezegd. Deze twee vertekenen de boodschap van de Verlichte.”
Reprimande
In Majjhima Nikaya 38 treedt hij zelfs erg streng op tegen Sati, de zoon van een visserman, die vasthield aan de foute visie dat het hetzelfde bewustzijn is dat door de eindeloze kring van wedergeboortes heen transmigreert: Bewustzijn is een van de vijf skandha ’s die volgens de boeddhistische leer vergankelijk zijn en na de dood uit elkaar vallen. Sati denkt daarentegen dat bewustzijn een permanent en onvergankelijk iets is.
“Domme man, aan wie heb je ooit gezien dat ik op die manier de Dhamma onderwees? Domme man, heb ik niet op vele manieren verklaard dat bewustzijn afhankelijk ontstaat, omdat zonder een voorwaarde er geen oorsprong van bewustzijn is? Maar jij, domme man, hebt ons in een fout daglicht gesteld door jouw verkeerde begrip … .”
De Boeddha gebruikt in het Pali het woord moghapurisa, wat zoveel betekent als ‘stomme man, onnozelaar.’ Mogha is het antoniem van sacca, wijs. Een stevige reprimande van de Boeddha dus.
Fake news vandaag
De Boeddha is vandaag de dag misschien wel degene aan wie de meeste foutieve citaten worden toegedicht. Het internet wemelt ervan. Bodhipaksa wijdde er een onderhoudend boek aan: I can’t believe it’s not Buddha!
De kracht van deze citaten ligt natuurlijk in hun vermogen ons te inspireren. Daar is niets mis mee uiteraard. Wat wel jammer is, is dat er een fout beeld gecreëerd wordt van wat de dhamma inhoudt. Op zich is dat in deze citaten nog redelijk onschuldig. Het volgende voorbeeld is dat al een stuk minder.
De Dalai Lama drinkt zwarte thee
Tijdens de coronacrisis verscheen er op sociale media een bericht dat de Dalai Lama een remedie had gevonden tegen covid door een bepaalde mantra te scanderen en zwarte thee te drinken. Dit bericht werd veelvuldig gedeeld. Het kabinet van de Dalai Lama was er als de kippen bij om deze boodschap te ontkrachten.
Ook dit lijkt nog onschuldig, maar het is gevaarlijk wanneer er woorden in de mond worden geplaatst van iemand met autoriteit. De Dalai Lama is immers de geestelijke en politieke leider van de Tibetanen en heeft ook een grote schare sympathisanten in het Westen. Het is huiveringwekkend om te bedenken wat de gevolgen kunnen zijn als haatdragende boodschappen foutief in de mond van wereldleiders worden gelegd.
Ook nu al zijn de gevolgen van fake berichten in sommige gevallen desastreus. Zo postte een extremistische boeddhistische groepering in Sri Lanka in 2017 een bericht op social media waarin stond dat moslims een boeddhistische tempel zouden aanvallen. Daarop barstte er op straat in het dorpje een gevecht los tussen extremistische boeddhisten en moslims waarbij verschillende gewonden vielen. De politie arresteerde 19 personen, waaronder de persoon die het bericht had gepost. In Sri Lanka voeren boeddhistische extremisten al lange tijd een strijd tegen moslims, uit angst dat hun boeddhistische manier van leven onmogelijk wordt gemaakt. Hier wordt fake news opzettelijk ingezet om legitimiteit te verwerven om zichzelf te verdedigen. Het doet denken aan het valse voorwendsel van de Amerikaanse regering om Irak binnen te vallen.
Hoe omgaan met fake news?
Fake news kan dus onschuldig zijn, maar evengoed verstrekkende gevolgen hebben. Denk maar aan de mogelijkheden tot het beïnvloeden van presidentsverkiezingen of oproepen tot haat. De recente pijlsnelle ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie voorspellen wat dat betreft niet veel goeds. AI kan tegenwoordig in no time een levensecht filmpje met jouw stem creëren. En zelfs experts kunnen nog moeilijk onderscheid maken tussen een echt en een door AI gerealiseerd filmpje.
Check altijd je bronnen en dubbelcheck dan nog eens.
TweetDaarnaast is het waardevol om je eigen emoties en vooroordelen te onderzoeken. Immers nemen we maar al te graag uitspraken aan die onze ideeën bevestigen. Het is ook van belang om de intenties van de plaatser te onderzoeken, zoals monnik Losang Gendun eerder aan Bodhi vertelde.
Dit lijkt allemaal veel werk, en dat is het ook. Het is verleidelijk om social media links te laten liggen en alle berichten die aanzetten tot haat, begeerte en onwetendheid – in plaats van tot begrip, vrede en harmonie – te negeren. Maar het is ook van belang om kwalijke berichtgeving recht te zetten, net zoals de Boeddha dat deed. Het is een strijd die we allen samen moeten voeren. Niet alleen voor de wereld van vandaag, maar ook voor onze kinderen die we moeten leren omgaan met de gigantische stroom van informatie die op hen afkomt.
Bronvermelding:
- Bhikkhu Bodhi, A look at the kalama sutta, Buddhist Publication Society Newsletter cover essay #9, Spring 1988.
- Jay J. Choi, B. Hyun Choo, The Buddha’s Empirically Testable “Ten Criteria” Challenges the Authenticity of Truth Claims: A Critical Review and Its Potential Applicability to Debunking the Various Post-Truths, 2019.
- Boeddhistische monnik over complottheorieën: “Het is allemaal machteloosheid”
- Bodhipaksa, I Can’t Believe It’s Not Buddha! What Fake Buddha Quotes Can Teach Us About Buddhism, Parallax press, 2018.
- En de bijbehorende website Fake Buddha quotes.
Eigen Nederlandstalige vertalingen van de auteur gebaseerd op de Engelstalige vertalingen van Bikkhu Bodhi en Bikkhu Sujato op suttacentral.net
- AN 3.65: Kesamuttisutta—Bhikkhu Bodhi
- MN 38: Mahatanhasankhayasutta—Bhikkhu Bodhi
- AN 2.21–31: Balavagga—Bhikkhu Sujato
De omslagafbeelding komt van Fake Buddha Quotes.
- Artificiële intelligentie is de nieuwste ontwikkeling die ons leven ingrijpend verandert. Positief? Dat is nog zeer de vraag. Op zondag 16 juni 2024 geven vier deskundigen, waaronder filosoof Stine Jensen hun inspirerende visie over Zen, AI en de waarheid en over wat we hier vanuit zenperspectief mee moeten of kunnen. Lees meer over deze themadag bij zen.nl.
Gerelateerde artikelen
