“Er is een directe relatie tussen leven en dood.”

Op de middag voor Kerst kun je bij De Boeddhistische Blik genieten van ‘Goed leven, goed sterven’. Een registratie van het ontstaan van het gelijknamige oratorium Een oratorium lijkt op een opera, maar dan zonder decor en acteerwerk. Zangsolisten vertellen een vaak geestelijk verhaal, ondersteund door een koor en orkest. over het Tibetaans dodenboek. Maar de uitzending gaat over meer dan een muziekstuk: diverse betrokkenen reflecteren op hun eigen ervaringen met de dood.

Wat kan het Tibetaans dodenboek ons leren over het stervensproces? We vroegen het aan Sebo Ebbens, die voor dit oratorium teksten uit het Tibetaans dodenboek bewerkte.

Kerst gaat over nieuw leven, waarom dan een uitzending over de dood?

“Volgens mij is dat puur toeval, de uitzending zou in eerste instantie op Oudejaarsdag zijn. Kerst is een christelijk feest en speelt dus geen rol in het Tibetaans boeddhisme. Maar de cyclus van leven en sterven is wel een belangrijk thema in deze traditie. Voor mij persoonlijk hebben deze data overigens wel betekenis. Mijn zoon is namelijk 13 jaar geleden op Eerste Kerstdag overleden en op Oudejaarsdag gecremeerd. Voor ons als direct betrokkenen roept deze uitzending dus wel wat op.”

Kun je goed of minder goed – misschien zelfs slecht – sterven? En wat betekent dat?

“Boeddhisme gaat over bevrijd raken uit het lijden. Een ‘slecht’ leven is een leven met veel lijden en gedoe. Je hebt niet altijd invloed op het leven dat je krijgt, maar je hebt wel invloed op hoe je ermee omgaat. Ook al is dat misschien hard werken, je kunt leren om met meer mededogen in het leven te staan. Voor de dood geldt hetzelfde. Acceptatie is de eerste sleutel naar goed sterven. Dat je accepteert dat je doodgaat en daar op een adequate manier mee omgaat. Een vriendin van mij had een terminale ziekte, maar zat toch niet bij de pakken neer. Zo’n houding vind ik knap. In het Tibetaans dodenboek staan teksten die je voorleest aan degene die overlijdt. De boodschap daarin is: dit gebeurt nu, verzet je niet. Die houding is ook tijdens je leven belangrijk. Verzet levert vaak alleen maar meer lijden op.

Ten tweede is het voor Tibetaans boeddhisten belangrijk om met aandacht bij het sterven te blijven. Dat lukt vaak niet vanwege verdoving, maar ik ken mensen die, ondanks druk van artsen, toch probeerden zoveel mogelijk bij hun overlijden aanwezig te zijn. De visie is dat dit helpt op je pad naar verlichting.

Tenslotte is het voor goed sterven behulpzaam als je vertrouwd bent met je eigen geest. Gewone meditatie helpt je om je geest te temmen. Vertrouwdheid ontwikkel je door te leren ontspannen in moeilijke emoties, zoals boosheid en verdriet.”

 

Hoe ontstond het idee voor dit oratorium?

“Het oratorium was een idee van Jeroen den Herder, een professionele cellist met een rijk voorstellingsvermogen. Ik ken hem goed, omdat ik hem regelmatig spreek over de cellolessen die hij in de Cello Academy in Zutphen geeft. Hij liep al langer met dit plan rond en wist dat ik veel met het Tibetaans dodenboek bezig ben, en dat ik daar een boek over heb geschreven. Daarom vroeg hij me de teksten aan te leveren.”

Wat is je persoonlijke band met het Tibetaans dodenboek?

“Ik ben al dik veertig jaar Tibetaans boeddhist en ben altijd al geïnteresseerd geweest in de richtlijnen voor het sterven. In 2005 gaf ik les in Rotterdam en raakte betrokken bij een plan voor het opzetten van een boeddhistisch geïnspireerd hospice, dat er uiteindelijk ook is gekomen: Hospice de Liefde.

Daarnaast ontstond er een club met wie we een aantal jaren, vijf tot zes keer per jaar een bijeenkomst over het Tibetaanse dodenboek organiseerden. Daar waren allerlei experts bij betrokken, zoals boeddhistische leraren, geestelijk verzorgers en hospicemedewerkers. In 2010 overleed mijn zoon en werd ik met de praktijk geconfronteerd. Pas jaren later heb ik – mede op basis van deze ervaringen – een boek geschreven, dat verscheen in 2020.”

Hoe heeft het Tibetaans dodenboek je geholpen met het overlijden van je zoon om te gaan?

“Mijn ervaring met het Tibetaans dodenboek zorgde voor een grotere directheid, die ontstond vanuit acceptatie. Als je dan toch afscheid neemt, doe het dan goed. Dat deed mijn zoon en dit heeft iedereen geholpen. Een week voordat hij overleed heeft hij nog een ‘begrafenisreceptie’ gegeven waarin hij persoonlijk afscheid van iedereen nam. Hij had zich er toen bij neergelegd dat hij zou overlijden, en was ook nog in staat anderen te troosten. Dat was krachtig.

Ik heb bijzonder intensief geleefd in de periode rondom zijn overlijden. Als je onder hoge druk staat en geen keus hebt, maar er wel voor gaat, dan gebeurt er iets bijzonders. Dan ga je voorbij aan het normale dagelijkse gedoe, daar heb je dan helemaal geen tijd voor. Iedereen had grote levenskracht en alles was volledig to the point: van humor tot droefheid. Er werd niks achtergehouden: als iemand droevig was, was diegene droevig. Dat heb ik ervaren als de kern van het bestaan. Het is een uitdaging om die intense, open sfeer mee te nemen naar het ‘gewone’ leven.”

Wat kunnen kijkers meenemen uit deze uitzending?

“Een belangrijke boodschap is dat er een directe relatie bestaat tussen leven en sterven. Een goed leven helpt je straks tijdens het stervensproces. En andersom net zo: een goed perspectief op sterven helpt je om op een betere manier in het leven te staan.

Het Tibetaanse dodenboek is geschreven voor gewone mensen. Het idee is dat iedereen de kans krijgt om zich te bevrijden na de laatste ademhaling. Grote leraren zoals sommige Rinpoche’s en andere zeer geoefende meditatoren bereiken die staat misschien al tijdens hun leven. En mensen die minder goed zijn voorbereid, kunnen later in het stervensproces ook iets van die bevrijding ervaren. Maar uiteindelijk gaat het Tibetaans dodenboek niet over de doden. Het biedt een perspectief van waaruit je in het leven kan staan.”

---

Meer weten?

‘Goed leven, goed sterven is op zondag 24 december om 15.25 uur te zien bij De Boeddhistische Blik op NPO2. Lees hier meer over deze documentaire.

Deze uitzending vormt de opmaat voor het thema ‘Leven met sterven’ van Boeddhistisch Geluid (eerste kwartaal 2024). Schrijf je in voor onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van nieuwe thema-artikelen.

Het boek van Sebo Ebbens heet Op de golven van geboorte en dood. Goed leven en sterven in boeddhistisch perspectief (uitgeverij Asoka). Voor Bodhi schreef hij afgelopen jaar meerdere artikelen, bijvoorbeeld over het Tibetaans dodenboek. En over Tukdam, een bijzonder verschijnsel tijdens het stervensproces.

 

Omslagafbeelding: de Bhavacakra, een traditionele muurschildering van Yama die het wiel van het leven vasthoudt. Gefotografeerd in het Tibetaans boeddhistische Sakya klooster in Seattle, Washington door Wonderlane (uitsnede – hiernaast in zijn geheel te zien).