Kan een robot je goeroe zijn?

Tijdens corona ontdekten we massaal dat we ook online naar een boeddhistische leraar kunnen luisteren en samen kunnen mediteren. Virtuele sangha’s zijn sindsdien aan een opmars bezig. Meditatie-apps zijn al langer populair. Met deze apps kan je niet alleen een belletje af laten gaan als je thuis in je eentje mediteert, ze bieden ook geleide meditaties en de mogelijkheid om met andere app-gebruikers te chatten. De meditatie-app Headspace is wereldwijd meer dan 18 miljoen keer gedownload. Insight Timer zelfs 25 miljoen keer.

De toepassing van AI bij dharma-beoefening staat nog in de kinderschoenen, maar de ontwikkelingen gaan snel. Onlangs presenteerde de virtuele sangha 30NOW een ‘experiment met een knipoog’, waarbij een online meditatie werd geleid door ChatGPT. Het computerprogramma genereerde een meditatiescript, gebaseerd op de stem van de meditatieleraar Joost van den Heuvel Rijnders.

Technisch en inhoudelijk is het resultaat prima, al klinkt de robotstem van Joost soms wat gekunsteld. De reacties van deelnemers waren echter verdeeld. Sommigen vonden het fascinerend of hilarisch, maar veel mensen voelden weerstand, irritatie en gebrek aan verbinding. De computerstem sprak foutloos en zonder stotteren, terwijl de menselijke imperfectie van een dharmaleraar juist als waardevol wordt ervaren. Joost zelf concludeerde opgelucht dat hij als meditatieleraar vooralsnog niet overbodig is.

Kunstmatige intelligentie als gereedschap

In de Verenigde Staten ontwikkelen de oprichters van het Buddhist Geeks Network een nieuw meditatieprogramma op basis van AI. Vince Fakhoury Horn is samen met zijn collega Chris Ewald de bedenker van het project meditatewith.ai. Hij ziet kunstmatige intelligentie vooral als een gereedschap om een betere dharmaleraar te worden: “Een van mijn vrienden stuurde me onlangs een applicatie die AI gebruikt om je spraakpatronen te analyseren en je feedback geeft over hoe goed je spreekt. Dat kan een handig hulpmiddel zijn om een betere leraar te worden.

Ik ben geïnteresseerd in kunstmatige intelligentie als een verbetering van de mens. In het samensmelten van mens en computer, met iets nieuws als resultaat. Transhumaan zou je dat kunnen noemen.” Dat klinkt behoorlijk futuristisch, maar hoe dit er precies uitgaat zien weet de meditatieleraar zelf ook nog niet: “Dat zal de toekomst uitwijzen.”

Het bewustzijn van de leraar

Of dit gereedschap de dharmaleraar op den duur overbodig kan maken, moet nog blijken. Dat hangt er volgens Fakhoury Horn van af hoe kunstmatige intelligentie zich in de toekomst zal ontwikkelen. “Er zijn twee soorten AI”, legt hij uit. “Narrow AI, het soort AI dat we vandaag de dag hebben, en Artificial General Intelligence, of AGI. AGI kan alles wat een mens kan op gelijke wijze of zelfs beter. Het heeft een algemeen gevoel van intelligentie en wordt vaak als bewust beschouwd. Momenteel is AGI nog theoretisch.

Of we een dharmaleraar wel of niet kunnen vervangen door een computer, hangt er vanaf of we AGI kunnen ontwikkelen. Bij dharma-onderwijs zijn veel verschillende vaardigheden nodig. Dharmaleraren leren je niet alleen meditatietechnieken – dat zou AI waarschijnlijk vrij goed kunnen. Maar dharmaleraren brengen ook een staat van zijn over en kunnen je feedback geven over de manier waarop je oefent en leeft. Ze belichamen de dharma door hun manier van leven, waarbij ze het goede voorbeeld geven. Als je al deze functies van een dharmaleraar wilt automatiseren, heb je technologie nodig die een AGI benadert.”

Sociale meditatie

Vince Fakhoury Horn heeft niet de intentie om de dharmaleraar overbodig te maken met zijn project. Meditatewith.ai is bedoeld om mensen vertrouwd te maken met Social Noting, een sociale mindfulness-techniek ontwikkeld door Kenneth Folk. Sociale meditatie is gebaseerd op Vipassana, maar dan hardop. Om de beurt noemt elke mediteerder in één woord wat er spontaan in de ervaring opkomt.

“Deze methode kan behoorlijk intiem zijn”, zegt Vince. “Dat kan een hindernis zijn voor mensen om het te proberen. Het is veel gemakkelijker om gewoon een begeleide meditatie te downloaden en zelf op play te drukken, dan om je aan te sluiten bij een groep mensen die je niet kent, en hardop iets te delen dat intiem voor je is. We wilden dus uitzoeken of AI zou kunnen dienen als opstapje om mensen eerst de methode te laten leren, zodat die persoon het vervolgens makkelijker samen met andere mensen kan doen.”

Eenzaamheid

Zelf ziet hij ook gevaar in het verdwijnen van de klassieke dharmaleraar. “Er zijn mensen die technologie zien als vervanging voor menselijke leraren en daar maak ik me zorgen over. Mijn zorg is dat degenen die niet beter weten, voor de gek kunnen worden gehouden. Dat ze denken dat deze apps echt nuttige dingen zijn, en dat ze geen interactie met andere mensen nodig hebben.”

Hij vervolgt: “Negentig procent van de mensen die leert mediteren, leert dat nu via apps en negentig procent van de mensen die oefent, oefent alleen. Dat is echt geen goede ontwikkeling. Ook al is het geweldig dat er meer mensen mediteren, ze mediteren op een meer geïsoleerde manier. Dat is een probleem, omdat dat het idee versterkt dat je een geïsoleerd individu bent. Vooral hier in Amerika beleven we een epidemie van eenzaamheid. Het zou goed kunnen dat deze dharmaprogramma’s mensen helpen veerkrachtiger te worden, maar tegelijkertijd ook depressiever en angstiger.”

Meditatie-apps creëren de illusie van gemeenschap

Amritapurna is ordelid bij Triratna. Deze traditie benadrukt het belang van de sangha en spirituele vriendschap en veel van haar leden zijn daarom sceptisch over de automatisering van het boeddhisme. Net als Vince maakt Amritapurna zich zorgen om het veelvuldige gebruik van meditatie-apps. “Ik heb een poosje op Insight Timer gezeten,” vertelt ze. “Maar ik had het gevoel dat dat zich steeds meer ontwikkelde tot een soort sociale media. Je wordt ‘beloond’ met sterretjes voor je meditaties, kunt ‘vrienden’ worden met andere gebruikers. Dat is allemaal afleiding, maar ik vind het ook misleidend. De app stimuleert hebzucht; het draait om aandacht, prestatie en de illusie dat je in een community zit. Dus ik heb de app weer van mijn telefoon afgehaald.”

Meditatie-apps maken de mens ook gemakzuchtig, volgens Amritapurna: “Ik heb het gevoel dat mensen steeds minder gewoon in hun eentje kunnen mediteren. Ze hebben een andere stem nodig om hen te begeleiden. Gewoon gaan zitten met jezelf is belangrijk. De Boeddha zei dat bijvoorbeeld in de Sathipattana soetra: je trekt je terug om in je eentje te mediteren. Dat leidt tot bevrijding. Mijn eigen ervaring is dat ik mezelf pas echt leer kennen als ik in mijn eentje mediteer.”

Spirituele vriendschap

Maar in je eentje mediteren is niet genoeg om de dharma te kunnen beoefenen. Spirituele vriendschap, of kalyana mitrata, speelt een belangrijke rol in het boeddhisme. Als iemand lid wil worden van Triratna, volgt die persoon een ordinatieproces dat vele jaren kan duren. Wie tot de orde wil toetreden, vraagt twee ordeleden of zij zijn of haar kalyana mitra willen worden. De kalyana mitra’s ondersteunen hem of haar tijdens het ordinatieproces. Het menselijke aspect is daarbij heel belangrijk.

Amritapurna heeft twee spirituele vriendinnen: “Zij zijn allebei ongeveer 10 jaar ouder dan ik, en ook wijzer. Ze geven mij vooral veel vertrouwen in mezelf, doordat ik voel dat er iemand om me geeft. Zo nu en dan vraag ik ze om advies. Meestal luisteren ze alleen maar en kom ik zelf tot helderheid.

Ik ben zelf ook kalyana mitra voor twee vrouwen. Ik waardeer ze allebei enorm en ik vond het heel fijn dat ze mij vroegen. Het is mooi om te merken dat zo’n vriendschap op den duur natuurlijk wordt, in de zin dat ik helemaal mezelf kan zijn en kan aangeven wat ik wel en niet fijn vind. Eén van die vriendinnen is een avondmens, en ik ben een dagmens. We zijn eens een paar dagen samen weggeweest, dus dan moet je beiden inschikkelijk zijn. Het is een waardevolle dharma-oefening om je eigen voorkeuren wat te laten gaan en de ander echt te zien.”

Samenzijn is onvervangbaar

Wat het samenzijn met echte mensen zo waardevol maakt, is moeilijk onder woorden te brengen, maar Amritapurna voelt vooral dat ze er blij van wordt: “Samen mediteren is heel erg fijn. Het is ook heel bijzonder om samen naar een goede lezing te luisteren waarbij je echt merkt dat iedereen gespitst is op wat die persoon zegt. Of dat je in stilte samen de maaltijd bereidt. Zonder die bijeenkomsten zou ik het boeddhistische pad niet kunnen volgen. In het spirituele leven heb je spirituele vrienden nodig, je hebt sangha nodig en je hebt tijd in je eentje nodig. Maar kunstmatige intelligentie heb je niet nodig.”

---

Omslagafbeelding: Tranquil Mind Heaven door M. Holtsmeier, deze afbeelding is gecreëerd met behulp van kunstmatige intelligentie.

• Artificiële intelligentie is de nieuwste ontwikkeling die ons leven ingrijpend verandert. Positief? Dat is nog zeer de vraag. Op zondag 16 juni 2024 geven vier deskundigen, waaronder filosoof Stine Jensen hun inspirerende visie over Zen, AI en de waarheid en over wat we hier vanuit zenperspectief mee moeten of kunnen. Lees meer over deze themadag bij zen.nl.