“Ik verlangde helemáál niet naar verlichting’’

Zeg boeddhisme of de Boeddha en we denken al snel aan ‘verlichting’. Maar wat betekent verlichting eigenlijk? En hoe zien moderne beoefenaars binnen het boeddhisme dit? Jolanda Breur vraagt het Kim Lokers, projectleider, mindfulness-trainer en directeur van Shambhala Arnhem. Dit is deel 2 in een serie

“Mijn kennismaking met het boeddhisme is geen sexy verhaal over een crisis. Als kind had ik een ansichtkaart van de Himalaya en dacht: daar moet ik nog eens heen. In mijn vroege pubertijd kwam ik erachter dat er Tibetanen in die hoge bergen woonden. Ik was nieuwsgierig naar verschillende religies en tijdens m’n studie spraken we in mijn vriendengroep regelmatig over kunst en spiritualiteit. Op een vrij aardse manier. Zo’n vijftien jaar geleden reisde ik langs boeddhistische en hindoeïstische plekken in Noord-India. Thuisgekomen vond ik via Google een club in Arnhem waar ik op de fiets heen kon om te leren mediteren, toevallig een centrum met wortels in het Tibetaans boeddhisme.”

Verlichting in het dagelijks leven

“Ik had helemáál geen verlangen om verlicht te raken. Dat klinkt niet zo romantisch en het is ook een beetje raadselachtig waarom de beoefening in de Shambhala-traditie me zo greep. Grotere levensvragen als die van wat het betekent om mens te zijn, hielden me altijd al bezig, maar speelden toen niet in het bijzonder. Wel zocht ik diepte in de omgang met mijn ervaringen. En meditatie is een intensieve manier om die te onderzoeken.

Dagelijks mediteren gaf me de afgelopen vijftien jaar veel inzicht. Hoe zit ik erbij, wat drijft me, waarvoor ga ik en waarvoor niet. Ook het ontwijken van de beoefening is interessant. Die motivatie om te gaan zitten wisselt door de jaren heen. Ik probeer op een gezonde manier steeds beter met mezelf om te gaan. Zowel op het kussen als ernaast, want die twee praktijken zijn wezenlijk met elkaar verbonden. Daarin kan verlichting ontstaan. Echt mezelf leren kennen, in m’n patronen, neuroses en gedoe.”

Agency en bodhicitta

“Ook tijdens mijn burn-out tien jaar geleden en andere grote en kleine crises die we allemaal wel kennen. Dat onderzoek biedt niet alleen inzichten, maar ook een grond waarnaar ik steeds kan terugkeren. De beoefening is heel helder, bijna methodisch en raakt makkelijk verweven met je dagelijks leven. Superpraktisch. Het gaat vooral over directe ervaringen en is niet per se conceptueel, wat me uitdaagt om te voelen. Het oefenen en ervaren vind ik prettig, maar Dharma-teksten bestuderen en daarover met elkaar van gedachten wisselen ook. Die combinatie is inspirerend.

Voor mij draait de beoefening om agency over je eigen verlichting. In boeddhistische context betekent agency: zelfstandig handelen in het perspectief van onderlinge afhankelijkheid en bijdragen aan het welzijn van alle levende wezens. Leren zien waarin je zelf keuzes kunt maken in al je neigingen. Dat vergroot je bodhicitta Een wakker hart , inzicht en vaardig handelen. Sommige tradities geven de leraar daarin een belangrijke rol. Zo ook Shambhala. Als het goed is, verwijst een leraar je terug naar jezelf. Net zoals anderen in het alledaagse leven dat kunnen doen.

De internationale Shambhala-gemeenschap verkeert nu in een turbulente tijd door misstanden. Verschillende leden zijn daardoor bij ons vertrokken, van jong tot oud, kort of lang lid. Binnen een sangha is net als overal gedoe. Hoe erg ook, dat hoort evengoed bij het leven. Daar wil ik niet van wegkijken, wel van leren. En er heel zorgvuldig kritisch in zijn. Dus als er gesodemieter is, dan onderzoek je dat met een gezond onderscheidend vermogen: wat accepteer ik of verwerp ik? Dat is die agency.

Het Shambhala-centrum is voor mij een plek waar ik vragen, twijfels en zorgen hierover kan uiten. En ik wil beoefenen en bestuderen binnen een gemeenschap, niet in mijn eentje. De anderen zijn als een spiegel voor mezelf. Maar zodra ik mijn agency weggeef, of dat nu aan een leraar is of een buurvrouw, dan geef ik ruimte weg om met inzicht te handelen. In zo’n situatie kom ik ook wel eens terecht. Zodra ik dat zie, draai ik het terug. Zo kun je steeds opnieuw beginnen. Karma is in die zin actief en bewust omgaan met de omstandigheden.”

Wanneer is een mens verlicht?

“Naast zorg leeft er ook verbondenheid in onze gemeenschap en dankbaarheid voor het onderricht en de overlevering. Het is niet alleen het een óf het ander. Verlichting ontvouwt zich in het midden. Je probeert de polen van oordeel te vermijden, maar toch kritisch te zijn en te handelen. Een behoorlijke uitdaging. Ik heb een zekere bedrading, neem zaken mee uit eerdere ervaringen en dan is er ook nog eens van alles gaande. Voortdurend stel ik mezelf de vraag: wil ik echt kijken en handelen waar dat behulpzaam is?

Als ik eraan denk tenminste. We hebben alles al in ons, de menselijke natuur is verlicht. De vraag is of we zorgdragen voor dat contact en het cultiveren. Compassie en wijsheid helpen daarbij. Die verlichtingsmomenten kunnen korter of langer duren. Sommige leraren ervaren het mogelijk duurzamer, daarover doen veel verhalen de ronde. Zelf zal ik niet snel zeggen dat een leraar verlicht is. Ik kan me wel door hem of haar aangesproken, geraakt of geïnspireerd voelen. Misschien heb ik nooit een verlicht persoon ontmoet. Maar vanuit welk perspectief is dit belangrijk om te weten? Dat van onszelf, een ‘ik’ dat zich wil handhaven en afmeten aan die ander? Wie weet het, zou mijn onderzoeksvraag daarop zijn.

Op mijn eerste reis door Noord-India ontmoette ik een abt van een klooster in Dharamsala. Ik vroeg hem naar een loket voor een leraar. Hij bood me een kopje thee aan en zei: ik heb geen loket, en realiseer je dat het wel tien, twintig jaar of een heel leven kan duren om te toetsen of je leraar jouw leraar wel is. Ik denk dat we verlichting ook te vaak ín een persoon situeren. Het gaat vaak over verlichte meesters of ons individuele pad op het kussen. Inspirerend, maar verlichting ontstaat in contact met anderen en de wereld om ons heen. Het is de ervaring dat alles met alles verbonden is.

Dat gold ook voor de Boeddha. We horen niet veel over wie hij allemaal tegenkwam op zijn reis van ontwaken. Dat interactieve aspect van samen een proces aangaan wordt niet zo benadrukt. Ik wil dit graag weer onder de aandacht brengen. En doen wat helpt, voor mezelf, anderen en de wereld.”

In dezelfde serie:

Olivier Stam: “Als dit verlichting is, geef mijn portie dan maar aan Fikkie”.
Gerjan Schoemaker: “Naar verlichting kan ik alleen maar gissen”