“Als dit verlichting is, geef mijn portie dan maar aan Fikkie”

Zeg boeddhisme of de Boeddha en we denken al snel aan ‘verlichting’. Maar wat is verlichting eigenlijk precies? En hoe zien moderne beoefenaars binnen het boeddhisme dit? Jolanda Breur vraagt het psycholoog Olivier Stam. Dit is deel 1 in een serie.

“Wat is verlichting? Die vraag vond ik tien jaar geleden nog heel intrigerend. Toen begon ik in Amsterdam met vipassana-meditatie. Maar inmiddels ben ik er niet meer zo mee bezig. Het bereiken van verlichting of nibbana (ook wel: nirvana, .red) de staat waarin je geen lijden meer ervaart, was een big deal, iets waar je zo snel mogelijk moest zien te komen. Tegelijkertijd begreep ik er weinig van, want het werd omhuld door onduidelijkheid en esoterie. Het leek me een lange, zware weg waarvan het eind slechts voor weinigen is weggelegd.

Ik begreep van leraren dat arahats (of: arhats, .red), volledig verlichte mensen, vergeten te eten en te drinken, omdat ze geen verlangen meer kennen. Een ‘oppas’ zou moeten voorkomen dat ze daaraan overlijden. Ik dacht: dat kan niet kloppen. Als dit verlichting is, geef mijn portie dan maar aan Fikkie.”

Maar wat is verlichting dan wel?

Toen het boeddhisme hier landde, dachten veel westerlingen dat je er een soort supermens van werd, zegt de Amerikaanse filosoof Ken Wilber. Bevrijd van lijden, alleswetend en ethisch onfeilbaar. Dat ideaalbeeld valt natuurlijk niet te rijmen met verlichte meesters die zich bezondigden aan seksueel misbruik, drugs of er met de kas vandoor gingen. Veel mensen vinden dat niet passen bij hun status. Wilber meent dat de menselijke spirituele en ethische ontwikkeling niet per se gelijk op gaan. Een visie die ook bekend staat als de integrale theorie.

Het boeddhisme als een filosofie in de traditie van de oude Grieken. Zo ziet de Britse schrijver en leraar Stephen Batchelor het en dat spreekt me aan. Zij waren niet zozeer bezig met de ultieme waarheid of hoe het nou precies zit met God. Ze vroegen zich heel praktisch af hoe je een goed mens kunt zijn voor jezelf en anderen, voor alles wat leeft. En voor wat niet leeft. We vergeten soms dat zeeën, lucht en de bodem met mineralen ook essentieel zijn voor ons bestaan. Het leven is af en toe ongelofelijk ingewikkeld, een voortdurende uitdaging die bij de mens hoort. Dat is één kant, het lijden.

En dan hebben we de vraag naar een betekenisvol leven. Kan ik er ook echt wat van maken en er plezier aan beleven? Wezenlijke vragen, waar het boeddhisme wat mij betreft over gaat. Een beetje abstract misschien, maar het draait volgens mij om zorg, voor jezelf en anderen. En als het even kan met een zekere speelsheid, niet te serieus. Batchelor is een scepticus in de goede zin van het woord: niks klakkeloos aannemen maar zelf onderzoeken en ontdekken wat voor jou werkt en waar is. Hoewel de verlichting een bombastisch ding kan zijn, houdt hij het lekker klein en nuchter. En daar zit het ‘m voor mij in. De verlichting ontdaan van transcendente en ‘ultieme realiteiten’. Oude, boeddhistische Pali-teksten Verzameling toespraken, ook wel 'soetta's, die zijn toegeschreven aan de Boeddha, mondeling zijn overgedragen en ongeveer een eeuw na de dood van de Boeddha zijn opgeschreven in de Pali canon   kun je in de context van je eigen ervaring in het hier en nu plaatsten.

Verlichting gaat over minimomentjes waarin je geen verlangen, weerzin of verwarring ervaart.

Die geven innerlijke rust. Ze duren kort of lang en hun afwezigheid kun je verdragen. Erop jagen heeft geen zin, maar ze zijn wel te cultiveren. Het boeddhistische achtvoudig pad Het achtvoudig pad is de vierde edele waarheid. Het zet in 8 stappen uiteen hoe een mens beter met zijn of haar lijden kan omgaan, of daarin zelfs verlichting kan vinden. zie ik als een training die je daarbij kan helpen. Het zuiveren van de geest en ethiek vormen de basis. Dat klinkt misschien hoogdravend, maar als je innerlijke rust ontwikkelt, heb je meer ruimte om gericht te handelen of dat juist te laten. Kortom, het is makkelijker omgaan met lastige situaties.

Verlichting is een door innerlijke rust gedragen perspectief, waardoor ik meer betekenis ervaar, zowel op mooie als minder mooie ogenblikken. Met meditatie en ethische contemplatie kun je dat perspectief ontwikkelen.

Als psycholoog combineer ik therapie en meditatie.

Voor mij horen ze bij elkaar. Wanneer we in therapie gaan, omdat we klem zitten of iets traumatisch hebben meegemaakt, dan zoeken we vooral innerlijke rust om er goed mee om te kunnen gaan. Daar kun je als therapeut wel over gaan praten, maar het is zinvol om eerst actief die rust op te zoeken. Zelf probeer ik iedere dag te mediteren, wat niet altijd lukt. Toch is meditatie meer dan de formele beoefening. Een van de betekenissen van sati, opmerkzaamheid, is ‘herinneren’. Als je verlichting ervaart als een perspectief, dan kun je jezelf daaraan herinneren door de dag heen.

Eergisteren moest ik met de auto op verschillende plekken in de stad zijn. Ik had haast en het was zo’n dag waarop bij iedere straat die ik inreed ladende en lossende vrachtwagens opdoemden, zeker zes keer. Ik merkte dat ik rustig bleef, het kon verdragen. Maar soms is het een hele uitdaging om rustig te blijven of weer te worden. Wanneer ik mijn dochter van zes naar school moet brengen en we zijn laat, dan kan ongeduld de kop opsteken als ik niet oplet. Daar worden we allebei ongelukkig van. Het is fijn als ik me op tijd dat andere perspectief herinner en even diep ademhaal. Dat helpt om de situatie niet te verergeren.

We leven in onzekere tijden die veel stress kunnen oproepen.

Ik vraag me af waar het allemaal naartoe gaat, of mensen in mijn omgeving gezond blijven. Dat zijn redelijke zorgen. Toch kunnen ze een in de eigen staart bijtende slang worden als je door blijft malen. Wanneer je hoopt dat nadenken je van die spanning afhelpt. Er zijn veel momenten op een dag die reactiviteit kunnen triggeren. Door me daarvan bewust te zijn, creëer ik er afstand toe, doe ik inzichten op en kan ik zaken loslaten. Ik geef mezelf de kans om me iets voor te nemen, om het anders te doen bijvoorbeeld.

Deze houding beïnvloedt mijn leven uiteindelijk toch positief. Zo heb ik ook meer oog voor kleine schoonheden, liefde en vriendelijkheid. We kunnen op een andere, rustiger manier genieten van de wereld om ons heen. We hebben niet zoveel nodig. Die minimomentjes kun je door de dag heen ervaren, als je erop let. Momenten waar niets bij of af hoeft, waarop je beseft: alles is goed.”

Titelbeeld: Riyoji Iwata

In dezelfde serie:

Kim Lokers: “Ik verlangde helemáál niet naar verlichting”
Gerjan Schoemaker: “Naar verlichting kan ik alleen maar gissen”