Dana: de vreugde van geven

‘The donor, before giving, is glad; while giving, his/her mind is inspired; and after giving, is gratified…’ – uit de ‘Dana Sutta Giving’ AN.637

In Azië is het gebruikelijk dat leken op hun verjaardag of andere feestdagen een maaltijd aanbieden aan de monniken en nonnen in een klooster. De naam van de gever staat dan in grote letters bij de ingang op een bord, zodat zich iedereen kan verheugen samen met de gever. Toen ik eens jarig was tijdens mijn verblijf in Sri Lanka, heb ik ook een maaltijd gedoneerd. Ik schrok toen ik mijn naam zag staan. Thuis was ik gewend een gift anoniem te geven en ik verwachtte zeker niet dat ik door mijn handeling in de spotlights zou komen te staan. Maar in Sri Lanka ziet men dit totaal anders. Het tonen van de naam is niet bedoeld om de gever zich beter en trotser te laten voelen over zichzelf, maar om de onderlinge diepe verbondenheid tussen allen te vieren. Men is blij en dankbaar voor de gever, die daardoor volgens hen ook weer goed karma opbouwt.

Dana of vrijgevigheid

‘Dana’ is een Pali-woord en wordt meestal vertaald met vrijgevigheid. Vaak begon de Boeddha zijn leerrede met de woorden: “Als u zoals ik zou weten wat de kracht van het geven is, zou u geen maaltijd overslaan om van te delen.”

In Azië, waar het boeddhisme vandaan komt, is het een voorrecht om ‘dana’ te geven aan monniken en nonnen. Zo worden zij door de bevolking voorzien in hun basisbehoeften: onderdak, voedsel, kleding en medicijnen. De monniken en nonnen kunnen zich daardoor volledig wijden aan hun studie en het begeleiden van rituelen bij geboorte, huwelijk en sterven. En aan hun belangrijkste taak: het onderricht in de ‘Dhamma’ (de leer van de Boeddha) aan de bevolking. Boeddha zei, dat zijn leer en de meditatie instructies niet in financiële middelen uit te drukken zijn. Ieder mens moet de gelegenheid hebben om dit onderricht te kunnen ontvangen.

Veelal wordt het belang van het beoefenen van ‘Dana’ en ‘Sila’ (de vijf leefregels) gezamenlijk genoemd, waarbij ‘Sila’ naar het morele besef verwijst. Vrijgevigheid heeft niet alleen betrekking op materiële zaken, maar bijvoorbeeld ook het geven van tijd en aandacht is heilzaam. Beoefening van ‘Dana’ is in feite een uitdrukking van liefde. Hoe meer liefde er aanwezig is, hoe vanzelfsprekender de beoefening van dana wordt.

Met het geven van een maaltijd beoefent men ook de ‘Brahmaviharas’, de vier levensvrienden, namelijk:

• Liefdevolle vriendelijkheid of ‘Metta’. Het is een daad van vriendelijkheid, het is fijn om te geven en te zorgen dat mensen het goed hebben. Het besluit om te geven betekent ook dat men het hart opent voor de ander.
• Compassie of ‘Karuna’. Het geven van een gezonde maaltijd voorkomt lijden en geeft gezondheid.
• Medevreugde of ‘Mudita’. Men kan ervan genieten, dat het de ander goed gaat en hij of zij blij wordt.
• Gelijkmoedigheid of ‘Upekkha’. Het loslaten, het besef dat men kan delen, dat er genoeg is voor iedereen. De tevredenheid te ervaren, die men na het geven voelt.

Het principe van dana is in onze westerse maatschappij niet gebruikelijk.

Dat zie je bijvoorbeeld in de mindfulnessbeweging. In 2008 was ik zelf betrokken bij de opkomst van mindfulness in Nederland. Ik was verheugd dat een boeddhist en tevens bioloog, Jon Kabat-Zinn, die ook yogaleraar was, uit mededogen voor uitbehandelde patiënten die immense pijnen leden, een training ontwikkeld had, die hun lijden kon verzachten. De bodyscan, die ik jarenlang in Azië onder de bezielende leiding van S.N. Goenka gepraktiseerd had, was in een nieuwe vorm, namelijk liggend, in zijn mindfulnesscursus geïntroduceerd.

Vol enthousiasme volgde ik de opleiding tot mindfulnesstrainer, werd gecertificeerd lid categorie 1 van de VMBN (Vereniging Mindfulness Based Trainers Nederland), schreef een handboek, sprak cd’s in en begon de achtweekse training te onderrichten. Het verbaasde me wel hoe hoog de prijs voor een cursus moest zijn. Ik was immers gewend dat retraites, ook in het Westen, altijd op donatiebasis werden gegeven.

Al spoedig werd de module ‘compassietraining’ geïntroduceerd. Met als gevolg dat ik veel respons kreeg en de aanmeldingen binnen bleven stromen. Tussen collega’s onderling heerste de onuitgesproken afspraak dat je niet onder een bepaald bedrag ging zitten. En het liep als een trein! Er kwam zelfs de gedachte bij mij op om mijn geliefde baan in het onderwijs op te zeggen en me volledig te richten op het geven van trainingen.

Maar er knaagde iets. Had de Boeddha niet gezegd, dat de ‘Dhamma’ onbetaalbaar is?

Het leek meer en meer alsof de mindfulnessbeweging boeddhistische meditatietechnieken verkocht als een soort ‘Vipassana light’. Het duurde even, maar toen de mindfulnesshype echt begon, heb ik mijn praktijk opgeheven en ben ik teruggegaan naar het begeleiden van retraites op ‘dana’ basis. Maar er zijn ook Vipassana-leraren, die tevens mindfulnesstrainer zijn en in hun levensonderhoud voorzien met het geven van trainingen en retraites. Zij hebben het dana-principe geheel losgelaten. Een mindfulnesstraining kost tegenwoordig gemiddeld tussen de 300 en 550 euro, of meer zoals je op de website van het Centrum voor Mindfulness kunt lezen.

Gelukkig zijn er nu wel zorgverzekeringen die de training bij burn-outklachten en terugkerende depressies gedeeltelijk of geheel vergoeden. Dat is een vooruitgang. Veel mensen kunnen zo geholpen worden de oorzaak van hun mentale problemen te herkennen en leren hoe ze stress verminderen.

Ruilhandel of vrijgevigheid?

Zoals het voorbeeld van de mindfulnesswereld laat zien, zijn wij gewend aan ruilhandel. We betalen voor iets dat we willen hebben. En we zijn gewend een prijs te vragen voor een product of dienst die we leveren. Maar dat heeft weinig met dana te maken.

Volgens de Boeddha zijn er drie soorten van vrijgevigheid: ‘Geven als een bedelaar’. Men geeft iets aan een ander, dat men zelf niet meer wil hebben of kan gebruiken. ‘Geven als een koopman’. Dit is voorwaardelijk geven, men geeft iets om er op een later moment iets voor terug te ontvangen. ‘Geven als een koning of koningin’. Dit is onvoorwaardelijk geven. Geven wordt hierbij een doel op zich, zonder voorwaarde. Men geeft omdat men graag wil geven. Ook iets waar men aan gehecht is. Men deelt het weinige of het vele dat men heeft.

Dana is in het boeddhisme één van de tien perfecties en wordt als eerste genoemd. Het vormt daarom de basis voor de beoefening van Vipassana meditatie. Dana staat voor: vrijgevigheid, vriendelijkheid, openheid. Als men vrijgevig is, zonder iets terug te verwachten, heeft dat gevolgen. Men hoeft daar verder niets voor te doen. Vrijgevigheid is het tegengif voor begeerte. Vrijgevigheid is een oefening in loslaten. In het dagelijks leven is een helpende hand, een luisterend oor, een vriendelijk woord ook een vorm van dana.

“Soms is vrijgevigheid het geven van een glimlach, stilte, luisteren, een warme aanraking. Soms gaat het om actie, tijd, geld, onze toewijding aan rechtvaardigheid, onze visie voor een betere wereld. Eke vorm van geven is een zegening,” zegt Jack Kornfield, meditatieleraar en medeoprichter van Insight Meditation Society (ISM). Het is zelfs wetenschappelijk onderzocht dat we gelukkiger worden van geven.

Dana in de praktijk

Binnen mijn traditie, Vipassana, heerst gelukkig een hoog ‘dana’ gehalte. Sinds ruim vijftien jaar begeleid ik regelmatig Vipassana-stilteretraites. Eerst in het klooster van de Kapucijnen in Grave en in Savita in het Sauerland en nu in Egmond. De prijs voor verzorging en een eenpersoonskamer kan ik dankzij de goede samenwerking met deze centra laag houden. Dit bedrag wordt voor begin van de retraite betaald met een mogelijkheid tot annuleren. Voor mijn begeleiding ontvang ik na afloop van de retraite dana.

Een kom rijst voor Siddhartha

Aan het einde van mijn retraites vertel ik soms een verhaal om de betekenis van ‘dana’ te illustreren:

In een klein dorp aan de rand van de Ganges leefde een boer met zijn vrouw Soedjata. De moeder van Soedjata woonde in een gehucht verderop en elke dag bracht de dochter haar een kom rijstepap. Toen Soedjata op een dag langs de rivier liep zag ze een gedaante liggen. Het leek een skelet en ze wilde eerst in een grote boog erom heen lopen. Maar ze besefte, dat het een levend mens was, het was Siddhartha, die zes jaar lang vrijwel zonder eten, slapen en enige beschutting met vijf Sadhu’s in het woud met de wilde dieren had geleefd. Hij had als yogi zijn lichaam tot aan de grenzen uitgeput en was tot het inzicht gekomen, dat hij op deze weg de verlichting niet zou kunnen bereiken. Hij had zich naar de rivier gesleept om zijn lichaam te reinigen. Door zijn zwakte was hij bijna verdronken.

Ondanks Soedjata’s weerzin voor het uiterlijk van deze man voelde zij een groot mededogen en zette de kom rijstepap naast hem neer. Siddhartha opende zijn ogen, glimlachte naar haar en begon te drinken. Terwijl hij dronk werd zijn lichaam tot haar verbazing steeds stralender. Toen spraak hij: ”Ik ben een man op zoek naar de waarheid. Uw offer heeft mij sterk gemaakt. Nu weet ik zeker, dat ik de waarheid zal vinden. Moge er veel goeds komen uit wat u voor mij heeft gedaan.”

Soedjata was vervuld van blijdschap en dankbaarheid dat ze deze man kon helpen en liep naar huis om opnieuw een kom rijstepap voor haar moeder te vullen. Siddhartha vervolgde zijn weg naar Bodhgaya om uiteindelijk onder de Bodhiboom de verlichting te bereiken.

Zonder de kom rijstepap, die met groot mededogen werd gegeven, was Siddhartha misschien nooit Boeddha geworden! We herkennen in dit verhaal dat niet alleen de ontvanger van dana dankbaarheid en hulp ervaart, maar ook dat het de gever vervult van blijdschap.

Enkele van de vele opmerkingen die deelnemers mij na afloop meegaven:

“Ik voel ontzettend veel dankbaarheid voor deze retraite. Voor de Dhamma, de Sangha en de lessen van de Boeddha. Ik neem heel veel mee. Moge deze ‘Dana’ uit het hart gegeven zijn.”

“Ik hoop met deze ‘Dana’ een bijdrage te mogen leveren zodat er meer mensen mogen genieten van jouw liefdevolle begeleiding vanuit het hart.”

“De inzichten, die ik heb ontvangen en de wijsheid van jouw woorden blijven dicht bij me en zijn ’priceless’. In dankbaarheid bied ik deze ‘Dana’ aan.”

Het moment waarop ik deze opmerkingen opschrijf en deel, voel ik me net als toen in Sri Lanka, waar ik op het grote bord mijn naam zag staan. Een gevoel van schroom. Waarom is het nog altijd zo moeilijk om in vreugde te ontvangen? Wat dat betreft kunnen we van Azië nog veel leren.

Verder lezen?
• Tieme Hermans beschrijft in zijn artikel ‘De kracht van het geven’ zeer beeldend hoe hij en andere reizigers de diepgewortelde vrijgevigheid in Birma (Myanmar) en Sri Lanka ervaren hebben. Het artikel is geschreven in 2018, voordat de staatsgreep in Birma plaatsvond.
• Temple Food is een prachtige serie over voedsel en eten in de verschillende levensfasen in de boeddhistische tempels van Zuid-Korea. In deze serie neemt de kracht van het geven van voedsel een belangrijke plaats in.

De omslagafbeelding ‘Alms walk’ is gemaakt door Rom, via Flickr.