1620-Woman on the sea bridge by x1klima_via Flickr

Misbruik binnen het boeddhisme: wat is nodig om te helen?

Samenleven

Gabrielle Bruhn, Loes Liemburg en Judith Sudhölter 26 april 2023 · 17 min. leestijd

Misbruikzaken komen helaas ook in de boeddhistische gemeenschap voor. Het meest recente verhaal komt uit het Vlaamse meditatiecentrum Ehipassiko. Daar leek na een melding van grensoverschrijdend gedrag een helingsproces op gang te komen - dat later stagneerde. Wat kan de boeddhistische gemeenschap hiervan leren?

De relatie tussen een boeddhistisch leraar en zijn of haar leerlingen is idealiter gebaseerd op spirituele vriendschap. Maar soms kan er ook verliefdheid of seksuele aantrekkingskracht ontstaan. En dat is vaak een bron voor ellende. Zenleraar Irène Bakker: “De leraar-leerlingrelatie is ingewikkeld vanwege een disbalans in macht. De leraar wordt vaak op een voetstuk gezet. En vaak projecteren vrouwen hun verlangens op de leraar. Als de leraar zich niet bewust is van eigen onvervulde behoeften, niet helder ziet wat er gaande is en zich in zijn ego gestreeld voelt, kan het misgaan.”

De zaak Ehipassiko

Iets dergelijks lijkt zich te hebben afgespeeld in het Antwerpse Theravada-centrum Ehipassiko. In 2016 ontvangt de Boeddhistische Unie van België (BUB) een anonieme klacht van een leerling over oprichter en meditatieleraar Paul Van hooydonck. Ze meldt dat zij slachtoffer is geworden van grensoverschrijdend gedrag doordat haar leraar een seksuele relatie met haar aanging. In dezelfde periode komen er meerdere vergelijkbare klachten van andere vrouwen binnen.

Ook bij wederzijdse toestemming is er sprake van misbruik vanwege de machtsongelijkheid tussen leraar en leerling.

Omdat het grensoverschrijdend gedrag binnen een spirituele context plaatsvond, beoordeelt de BUB dat er sprake is van seksueel misbruik De definitie die de BUB voor seksueel misbruik hanteert is: ‘elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, in verbale, non-verbale of fysieke zin, opzettelijk of onopzettelijk, waar geen wederzijdse toestemming voor bestaat, en/of die op een of andere manier is afgedwongen, en/of waar het slachtoffer veel jonger is of in een afhankelijke relatie staat.’ Voor een gedetailleerde definitie van verschillende vormen van ongewenst gedrag en misbruik, zie het Ethisch en Deontologisch Charter van de BUB. . Ook bij wederzijdse toestemming is er sprake van misbruik vanwege de machtsongelijkheid tussen leraar en leerling. Hoewel beiden verantwoordelijk zijn voor het aangaan van een relatie, draagt de leraar hierbij een grotere ethische verantwoordelijkheid dan de leerling.

De BUB verwijst de vrouw door naar een psycholoog en start een traject met Van hooydonck en de raad van bestuur van Ehipassiko. Daarin geven zowel Van hooydonk als het bestuur aan dat zij zich er niet van bewust waren dat de studente zich in een afhankelijke en ongelijkwaardige positie bevond.

Helingsproces komt op gang

Van hooydonk verklaart zowel mondeling als schriftelijk dit gedrag te stoppen. Ook volgt hij op advies van de BUB een training bij centrum VAGGA, dat daders van misbruik begeleidt. Hij biedt schriftelijk zijn excuses aan de slachtoffers aan en treedt af als bestuurder van Ehipassiko. Samen met de andere bestuursleden volgt Van hooydonck ook een cursus bij Sensoa, het Vlaamse expertisecentrum voor seksuele gezondheid.

Daarmee lijkt de zaak afgedaan. Totdat er begin 2022 een tweede klacht binnenkomt bij de BUB, dit keer niet over seksueel misbruik, maar over de manier waarop de sangha na de eerste klacht is verdergegaan. Het zijn vier actieve leden die aan de bel trekken. Heidi Rommens is één van hen. De andere vrouwen zijn Gemma Panhuysen, Leen Derks en Lidia Schinkel. Zij bekleedden allen functies binnen Ehipassiko. En hebben inmiddels samen een nieuwe sangha opgezet: InzichtMeditatie Antwerpen. Geen van hen was bij de eerste klacht betrokken. Acht jaar lang zette zij zich in voor het boeddhistische centrum in Antwerpen: van 2012 tot 2020 als bestuurslid en van 2018 tot 2020 als coördinator. Heidi wil graag haar verhaal doen, maar vindt het moeilijk om hierover te praten. Als slachtoffer kampt ze nog steeds met gevoelens van pijn, verdriet en teleurstelling.

Het helingsproces loopt spaak

Er heerste jarenlang een zwijg- en angstcultuur en de meldingen van de vrouwen werden in de doofpot geplaatst.

Heidi: “Na die eerste klacht is het traject voor de begeleiding van de dader eigenlijk nooit echt van de grond gekomen, omdat er geen hulpvraag van Paul zelf kwam en er geen inzicht van schuld was. Hij legde ook geen rekenschap af voor het gebeurde, terwijl dat wel een voorwaarde vanuit de BUB was. Hij bood alleen algemeen excuus aan ‘aan hen die pijn leden omwille mijn handelen’ in een artikel in het Boeddhistisch Dagblad, maar nooit aan ons als sangha of persoonlijk. Door zijn charismatische leiding en machtspositie hebben wij hier ook nooit naar gevraagd. Er heerste jarenlang een zwijg- en angstcultuur en de meldingen van de vrouwen werden in de doofpot geplaatst.”

Ook deze tweede klacht wordt ontvankelijk verklaard door de BUB, de situatie wordt bestempeld als psychologisch, spiritueel en institutioneel misbruik Voor een uitgebreide definitie, zie wederom het Ethisch en Deontologisch Charter van de BUB. De specifieke situatie wordt verderop in dit artikel toegelicht. . De Ethische Commissie van de BUB geeft het gedrag van Paul een zwarte vlag. Dat is het kenmerk voor zeer ernstig grensoverschrijdend gedrag.

Psychisch, spiritueel en institutioneel misbruik

Van transparantie naar de sangha was binnen Ehipassiko dus geen sprake. “Het is erg moeilijk om psychisch misbruik in een paar voorbeelden weer te geven,” zegt Heidi. “Het gaat over het klimaat en de sfeer, over een sluipend gif dat zich langzaam verspreidt in de communicatie. En over machtsverhoudingen en patronen die zich installeren. Gemanipuleerd, gechanteerd en beledigd worden zonder dat je het direct merkt. Dit uitte zich in attitude, lichaamstaal, de toon waarop iets gezegd werd en zaken die geïnsinueerd werden. In feiten die verdraaid werden. In e-mails gebruikte Paul bijvoorbeeld vaak denigrerende termen naar mij toe en kleineerde mij met zijn woorden.”

Het nobele zwijgen is niet bedoeld om geen gehoor te geven aan misstanden.

“Paul gebruikte ook dharmataal om grensoverschrijdend gedrag te verdoezelen,” vervolgt Heidi. “Hij had het heel veel over stilte. Maar het nobele zwijgen is niet bedoeld om geen gehoor te geven aan misstanden! Dan is het een zwijgcultuur. Voordat de stilte en de beoefening van de meditatie begint, is sila (moraliteit of ethiek) de belangrijkste factor in het boeddhisme. En dat omhelst de leefregels. Daar werd geen of weinig aandacht aan besteed. Paul betitelde de leefregels als dogmatisch en vond ‘oeverloos gepraat’ daarover irritant. Als ik me hierover uitsprak of kritiek uitte werden er vernederende opmerkingen gemaakt.”

Ehipassiko stapt uit de BUB

De BUB merkt al eerder op dat het beoogde interne proces voor herstel en heling niet vlekkeloos verloopt. Eind 2019 legt ze daarom extra voorwaarden op aan Ehipassiko om lid te kunnen blijven van de BUB. Als een betrokkene binnen Ehipassiko in 2020 zelf besluit de sanghaleden op de hoogte te brengen van de situatie om op die manier transparantie af te dwingen, legt Van hooydonk zijn functie als leraar van het centrum neer. Begin 2022 blijkt hij echter opnieuw als leraar retraites te begeleiden. Omdat ook aan de andere voorwaarden die de BUB had gesteld niet was voldaan, kondigt de BUB na ontvangst van de tweede klacht een algemene ledenvergadering aan om over het BUB-lidmaatschap van Ehipassiko te stemmen. Voordat deze kan plaatsvinden, stapt Ehipassiko zelf uit de BUB.

Zelf reageert Paul Van hooydonck slechts eenmaal publiekelijk op de klachten De reactie van Paul luidt als volgt:
'Vrienden van het Boeddhistisch Dagblad,
Dit heb ik te zeggen.
Eenvoudig en helder.
Aan hen die pijn leden omwille van mijn handelen: mijn welgemeende excuses.
Ik heb geleerd van mijn fouten.
Aan hen die vanuit oprechtheid hun stem laten horen:
Ik heb jullie gehoord.
Aan hen die vanuit rancune of haat opblazen om te beschadigen, bekladden, manipuleren of misbruik maken van het huidige maatschappelijke klaag-klimaat om oude rekeningen te vereffenen of hun grote dogmatische gelijk te halen:
Ik ga niet mee in jullie verhaal.
Mogen we allen de tijdloze stille essentie van ons wezen herkennen, cultiveren en permanent zijn.
Dat is mijn diepste wens en drijfveer in mijn leven.
Paul Van hooydonck
(oprichter en oud-voorzitter van Ehipassiko Antwerpen-Mechelen)'
, in een reactie in het Boeddhistisch Dagblad op 28 januari 2022. Als Bodhi hem voor dit artikel benadert verwijst hij naar diezelfde reactie. Recentelijk voegde hij daar per email nog het volgende aan toe:
'Wie het goede in zich draagt
ziet overal het goede
Wie het kwade in zich draagt
ziet overal het kwade
We zien de wereld niet zoals ie is
We zien de wereld zoals we zelf zijn.' Ook medebestuurslid Bert Caekelbergh wil niet met Bodhi in gesprek. Zijn reactie per email: “Hoe kan een sangha tot heling komen na dergelijke gebeurtenissen? Door te stoppen met wraak en boosheid in- en uit te ademen.”

Een bekende dynamiek binnen sangha’s

De zaak lijkt op andere misbruikschandalen die eerder plaatsvonden rondom bekende boeddhistische leraren als Sogyal Rinpoche, Sakyong Miphan, Noah Levine en de destijds in Nederland actieve monnik Mettavihari. Er is niet alleen sprake van machtsverschil tussen leraar en leerling, maar ook van een zwijgcultuur binnen de sangha’s. Vaak speelt mee dat slachtoffers en omstanders de leraar, hun sangha of het boeddhisme in het algemeen niet in diskrediet willen brengen.

Vaak speelt mee dat slachtoffers en omstanders de leraar, hun sangha of het boeddhisme in het algemeen niet in diskrediet willen brengen.

Heidi Rommens herkent dat. Ook bij haar duurde het lang voordat ze aan de bel trok. Heidi: “Paul was een geliefde leraar, hij werd op een voetstuk gezet en niemand twijfelde aan zijn integriteit. Hij had immers 12 jaar lang in Azië in verschillende boeddhistische kloosters gemediteerd en in 2007 is hij tot monnik gewijd – om later overigens ook weer uit te treden. Het centrum werd druk bezocht en alles liep op rolletjes. Ik neem het mezelf kwalijk dat ik niet eerder actie ondernomen heb, maar ik hield enorm van mijn werk. Ik was verblind.”

Zwijgcultuur en misbruik van dharmataal

Volgens zenleraar Irène Bakker komt deze dynamiek vaker voor in sangha’s: “Zwijgcultuur, wegkijken en ontkenning houden misbruik in stand en voorkomen dat er tot erkenning, heling of verzoening gekomen kan worden. Misbruik van dharmataal draagt bij aan die zwijgcultuur: als boeddhist zou je niet mogen oordelen, wordt dan gezegd. Maar in onze meditatiepraktijk leren en beoefenen we ook ‘onderscheidende wijsheid’. Hiermee kunnen we juist het verschil herkennen tussen heilzame en onheilzame daden en daar moeten we ons ook over uitspreken. Vervolgens kan met openheid en transparantie een gedegen onderzoek volgen voordat tot een veroordeling wordt overgegaan.”

Ook Annelies De Zaeytijd beaamt dat er sprake is van spiritueel misbruik. Zij is als contactpersoon integriteit van de BUB betrokken bij deze zaak. Daarnaast werkt ze als psycholoog en mindfulnesstrainer. “In hun reactie in het Boeddhistisch Dagblad stelden Paul en medebestuurder Bert Caekelbergh zich beschuldigend op, er is sprake van ‘victim blaming’ en mensen isoleren en aan de schandpaal nagelen met dharmataal. Dit is voor mij een schoolvoorbeeld van spiritueel misbruik. Door stilte als hoogste goed uit te roepen, promoot je de doofpot. Terwijl we dat juist willen vermijden. We willen niemand aan de schandpaal nagelen, maar we willen wel transparantie en bewustwording van grenzen op een niet-oordelende manier.”

Een relatie tussen een leraar en leerling: mag dat?

Naast de zwijgcultuur is er in veel sangha’s onduidelijkheid over de leraar-leerlingrelatie. “Voor een gezonde liefdesrelatie is toestemming, gelijkwaardigheid en vrijwilligheid nodig,” stelt Annelies. “Tussen leraar en leerling is er geen gelijkwaardigheid, en daarom mag een leraar a priori geen relatie aangaan met een student. Dat is het standpunt van de BUB dat alle verenigingen onderschrijven.”

Een leraar moet onberispelijk gedrag vertonen.

“Natuurlijk levert dit weleens commotie op,” vervolgt Annelies: “Soms zijn mensen al twintig jaar lid van een sangha, daar ontstaan vriendschappen. Het is ook normaal om gevoelens te hebben voor je leraar, of omgekeerd. De BUB zegt daarom niet dat een relatie per definitie niet mag. We zeggen wel: een leraar moet onberispelijk gedrag vertonen. Hij mag de leerling niet verleiden en geen dubbelzinnige taal gebruiken.”

“Verliefdheid kan gebeuren,” stelt ze: “Als dit tussen een leraar en een leerling voorvalt is bespreekbaar maken de eerste stap. Er zijn uitzonderingen op de regel mogelijk, maar enkel op voorwaarde van volledige transparantie naar het bestuur. Het bestuur moet dan zorg dragen voor de leraar, de leerling, de sangha en de onderrichtrelatie. De leerling moet in zo’n geval een andere leraar zoeken om de onderrichtrelatie te vrijwaren. En ook voor de sangha moet gezorgd worden, want andere leerlingen die ook een hechtingsband met de leraar hebben, kunnen onder de situatie lijden.”

Irène Bakker is het hiermee eens: “Mocht een serieuze liefdesrelatie ontstaan, dan moet de leraar-leerlingrelatie openlijk beëindigd worden, zoals ook in veel ethische codes wordt aangegeven.”

Drie stappen om te helen

Hoe zou het beter kunnen? Volgens Annelies zijn er voor een helingsproces na (seksueel) misbruik drie stappen nodig: “Het begint met erkenning dat er een grens overschreden is, schuldbesef dus. Vervolgens moet het gedrag openlijk benoemd worden. Dat kan alleen als een sangha niet veroordelend is. Als je eerste reactie is: ‘Je mag nooit meer lesgeven’, dan is het juist níet bespreekbaar. Je moet eerst onderzoek doen, alle betrokkenen horen en de vraag stellen: wat kunnen we hiervan leren? Pas als iemand doelbewust grenzen blijft overtreden kun je tot ontslag overgaan.”

“Tenslotte moet je veiligheid binnen de sangha herstellen door grenzen te bewaken en bindende afspraken met de leraar te maken. Coaching of therapie kan daarbij helpen. Bij Ehipassiko was er wel erkenning, maar ergens ook ontkenning,” observeert Annelies. “En de BUB had veel vertrouwen dat het wel goed kwam op basis van de gemaakte afspraken. Maar die afspraken werden niet nagekomen. Echt bespreekbaar was het ook niet.”

Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor het omgaan met misbruik en het helingsproces.

“Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor het omgaan met misbruik en het helingsproces,” benadrukt Irène Bakker nog. “Slachtoffers moeten de moed hebben naar buiten te treden en grensoverschrijdend gedrag te melden. De mensen die ervan weten, moeten het aankaarten en de benodigde stappen ondernemen. En de daders moeten hun onheilzame gedrag openlijk erkennen, excuses aanbieden en doen wat mogelijk is om verdere schade te beperken.”

Hoe nu verder?

Ehipassiko is uit BUB gestapt, blijft dat zo? Annelies De Zaeytijd: “Dat hangt van hen af. En ook van de BUB, we zouden dan weer in gesprek moeten. Er worden wel pogingen gedaan om veiligheid te bewerkstelligen bij Ehipassiko. Ik hoor dat ze hun best doen om zelf ook met contactpersonen integriteit Een contactpersoon integriteit is een neutraal persoon die geen invloed heeft op het beleid. Annelies: “Iedereen kan er terecht: als je het gevoel hebt dat je grenzen zijn overschreden, als je ongewenst bent aangeraakt, verbaal of lichamelijk agressief benaderd, tot zelfs verkrachting.” te werken.” Sinds deze zaak speelt heeft Ehipassiko drie verschillende interne vertrouwenspersonen aangesteld, die zich inmiddels ook weer hebben teruggetrokken. “De eerste twee vertrouwenspersonen voelden zich niet serieus genomen en namen ontslag toen Ehipassiko zich terugtrok uit de BUB,” vertelt Heidi. “Hun opvolgster stapte in februari 2023 op, maar wil niet over de reden communiceren.”

Vanaf hier kunnen we alleen maar verder groeien.

“Tot nu toe hebben we met Ehipassiko nog niet het hele proces van heling kunnen doormaken,” beaamt Annelies. Toch ziet ze ook positieve kanten aan deze zaak. De BUB zelf is er namelijk enorm door gegroeid als organisatie: “Toen de eerste melding over Ehipassiko kwam, hadden we niet de kennis om te weten wat er eigenlijk aan de hand was. We hebben ons integriteitsbeleid gaandeweg ontwikkeld op basis van wat we leerden uit deze zaak. In die zin is Ehipassiko een cadeau voor ons geweest. We hebben nu definities, een inschattingstool van Sensoa, procedures, contactpersonen integriteit, trainingen, intervisies en een e-learning. De vorming die wij geven is inmiddels een voorwaarde om lid te mogen zijn of blijven van de BUB. Vanaf hier kunnen we alleen maar verder groeien.”

Noodzaak van intervisie

En de leraar-leerlingrelatie, moet die ook anders worden georganiseerd? Annelies: “We hebben allemaal de neiging om onze leraar te idealiseren. Zonder ideaal heb je ook niets om naartoe te leven. Devotie kan je spirituele ontwikkeling versnellen. Maar je moet de leraar wel kunnen bevragen: zijn wijsheid respecteren én met hem in discussie gaan. Anders heb je een totalitair systeem.”

Volgens Irène Bakker is het van wezenlijk belang dat leraren onderling contact met elkaar hebben: “Als een leraar van misbruik beschuldigd wordt, is het belangrijk zijn of haar eigen leraar te informeren. Als er geen levende leraar is, zou je een bestuurder kunnen aanspreken. Als dat niet mogelijk is, zou je de openbaarheid moeten zoeken, zodat leerlingen en geïnteresseerden zelf kunnen beslissen of ze de lessen en retraites van degene die beschuldigd wordt, willen volgen.”
Heidi Rommens is het daarmee eens: “Boeddhistische leraren zouden een leraar in levenden lijve moeten hebben, of minstens een intervisiegroep met andere leraren.” Een ander idee dat eerder geopperd werd, is om in duo’s les te geven.

In de nieuwe sangha die Heidi samen met de drie andere vrouwen oprichtte, experimenteren ze alvast met een andere organisatiestructuur: “Er zijn bij ons geen vaste functies. We hebben geen voorzitter, maar wisselen elkaar af. We zijn allemaal gelijkwaardige bestuurders, dat staat in onze statuten. Wij zijn lid van Stichting Inzichts-Meditatie en onderschrijven hun ethische code. Daarnaast zijn we lid van de BUB en hebben we een vertrouwenspersoon.”

Op de goede weg

Uit de Ehipassiko-zaak blijkt maar weer eens hoe lastig het is om grensoverschrijdend gedrag aan te pakken. Of om een daadwerkelijke helingsproces op gang te brengen als dit heeft plaatsgevonden. Van echt succesvolle helingsprocessen na misbruik kent de Bodhi-redactie nog geen voorbeelden. Maar de #metoo-beweging heeft een cultuurverandering in gang gezet die zich veel verder uitstrekt dan alleen de boeddhistische wereld. Ook binnen de boeddhistische gemeenschap begint deze langzaam vorm te krijgen en dat begint met erkenning en transparantie.

De #metoo-beweging heeft een cultuurverandering in gang gezet die zich veel verder uitstrekt dan alleen de boeddhistische wereld.

De BUB is, dankzij de Ehipassiko-zaak, een stuk verder geprofessionaliseerd op dit vlak. Ook de Boeddhistische Unie Nederland (BUN) heeft het onderwerp op de agenda. BUN-leden zijn verplicht een ethische code te ontwikkelen en deze op hun website te publiceren. Ook biedt de BUN trainingen aan voor interne vertrouwenspersonen binnen de sangha’s. Daarnaast heeft de koepelorganisatie twee externe vertrouwenspersonen bij wie Nederlandse sanghaleden terechtkunnen met meldingen van ongewenst gedrag. Vanuit de White Plum Asangha (de overdrachtslijn waartoe Irène Bakker behoort) is de cursus ‘Healthy Boundaries’ ontwikkeld, waar leraren of assistent-leraren aan mee kunnen doen.

Dat is een begin. Irène zou daarnaast graag zien dat behalve slachtoffers ook meer leraren zich uitspreken tegen misbruik. Zij is één van de weinige leraren in de Nederlandse boeddhistische sangha’s die zich openlijk over deze problemen uitspreekt. Toch is ze ook hoopvol: “Vrouwen hebben het tegenwoordig sneller door als sprake is van een ongelijkheid in machtsposities. Grensoverschrijdend gedrag en met name seksueel misbruik schendt altijd het vertrouwen en beschadigt de Boeddhadharma, de personen in kwestie, de betrokken sangha’s en het boeddhisme in het algemeen. Maar ik heb vertrouwen dat we op de goede weg zijn en dat er meer bewustwording rondom deze misstanden aan het ontstaan is.”