Boeddhisme en geld: idealisme in een kapitalistische wereld

Hoe ga je als boeddhist om met geld? Die vraag komt voor mij niet uit de lucht vallen. Al op jonge leeftijd meende ik te zien dat het kapitalisme ons ecosysteem vernietigt. In groep 7 sloot ik me daarom aan bij het Greenpeace-clubje van een aantal klasgenoten. We voerden verhitte discussies over een demonstratie tegen de plaatselijke verffabriek – waar het overigens nooit van kwam. No Logo van Naomi Klein, dat rond die tijd verscheen, gaf onderbouwing aan mijn intuïtieve afkeer. Iets later, tijdens een economieles op de middelbare school trok ik de conclusie: ik wil helemaal niks met geld te maken hebben.

Eenmaal afgestudeerd bleek ‘helemaal niks’ lastig, maar ‘zo min mogelijk’ was te proberen! Ik schreef me als zzp’er in bij de Kamer van Koophandel met het doel: ‘zoveel mogelijk vrijheid creëren om waardevolle projecten te doen’. En dus vooral niet: ‘zoveel mogelijk geld verdienen’. Door zo lowbudget mogelijk te leven, bedacht ik, vergroot ik die persoonlijke vrijheid, zonder al te veel bij te dragen aan de instandhouding van een destructief systeem.

Hoe ga je als boeddhist om met geld? Door lowbudget te leven

Weinig geld hebben heeft inderdaad voordelen. Meestal heb ik de ruimte om ideële opdrachtgevers te verkiezen boven commerciële. Bovendien houd ik genoeg tijd over voor onbetaalde bezigheden (die ik net zo belangrijk vind als ‘werk voor geld’) zoals mijn eigen antropologische onderzoek naar plantmedicijnen, allerlei projecten in het ecodorp waar ik woon, en mijn meditatiegroep.
Consuminderen is niet alleen beter voor het milieu, het maakt ook creatief: een kapotte fiets of kleding kun je ook zelf repareren. Daarnaast ontdekte ik de kracht van gemeenschap: hoe meer je samenwerkt, deelt en ruilt, hoe minder geld je eigenlijk nodig hebt.

Nadelen zijn er ook: zo kan ik me nog steeds niet permitteren om voor een pensioen of arbeidsongeschiktheidsverzekering te sparen. En als ik ooit een gezin wil beginnen, zal ik ook meer financiële stabiliteit nodig hebben. Dus als ik weer eens mijn laatste dubbeltje omdraai, vraag ik me af hoe lang ik nog zo door wil gaan? Op welke aannames is mijn leefstijl eigenlijk gebaseerd en kloppen die? Welke inspiratie biedt het boeddhisme als het aankomt op geld verdienen?

Het Edele Achtvoudige pad biedt een eerste aanwijzing. De vijfde stap op dat pad is ‘het juiste levensonderhoud’.

Dit betekent dat manier waarop jij brood op de plank brengt, geen schade toebrengt aan andere wezens De brontekst, de Dhammacakkappavattana Sutta, geeft hier vijf concrete toelichtingen op: geen handel in wapens, geen handel in slaven en prostitutie, geen handel in levende wezens voor vleesproductie, slachterij of iedere andere handel in wezens, geen handel in vergif en geen handel in bedwelmende middelen. Dat is natuurlijk een mooi principe, waar de meeste mensen achter zullen staan. Maar hoe ver ga je? Als je ervan overtuigd bent dat kapitalisme schade toebrengt aan het hele ecosysteem? Moet je de hele kapitalistische economie dan boycotten?

Hoe ga je als boeddhist om met geld? Vanuit de juiste intentie

Ik vraag het aan Susan Piver, een hypermoderne boeddhistische lerares. Haar sangha – The Open Heart Project – bevindt zich in ‘the cloud’: de leden ontmoeten elkaar online via video-chatprogramma’s. De vraag of je als boeddhistisch leraar geld mag vragen zorgde aanvankelijk voor een dilemma. Met als conclusie dat ze nu eenmaal in een andere samenleving leeft dan de vroege boeddhisten en als westerling graag haar eigen geld verdient. Naast een aantal gratis diensten, biedt Piver daarom ook betaalde retraites en cursussen aan. De hoogte van dat bedrag moet volgens haar ‘redelijk en gezond’ zijn. Hoe interpreteert zij ‘Het juiste levensonderhoud’ in deze tijd?

Piver: “Het juiste levensonderhoud is gedefinieerd door wat het niet is: geen handel in wapens of vergif bijvoorbeeld. In onze tijd zou je daar zeker ‘niet het ecosysteem vernietigen’ aan toe kunnen voegen. Het is niet zo dat dit lijstje alles zegt en dat al het andere dus wel geoorloofd is. Het juiste levensonderhoud is ook afhankelijk van je intentie. Als ik hetzelfde werk zou doen als nu, met de verkeerde intentie, dan zou dat niet onder het juiste levensonderhoud vallen.”

Bewustzijn vergroten met meditatie

Piver is het met me eens dat kapitalisme veel lijden veroorzaakt, maar boycotten is volgens haar niet de oplossing. Piver: “Ik denk niet dat je te idealistisch bent, maar wel te conceptueel. Als je zegt: ‘Ik wil niks met het kapitalisme te maken hebben’, dan maak je een mentale beslissing. Je stelt een regel voor de toekomst die nog niet heeft plaatsgevonden. Daarmee plaats je jezelf buiten de realiteit.”

Het juiste gedrag is volgens haar gebaseerd op bewustzijn: “Natuurlijk kun je toegewijd zijn aan je idealen, maar je moet je ook verhouden tot de wereld waarin je leeft. En die is niet perfect. Je belooft als boeddhist ook om niet te doden. Maar zelfs als veganist trap je soms een insect plat terwijl je nietsvermoedend de deur uitloopt. We leven in de wereld van samsara: dat je schade toebrengt is gewoon niet te voorkomen. Het enige wat je kunt doen is meditatie beoefenen en op die manier zo bewust mogelijk worden. En vervolgens erop vertrouwen dat je vanuit dat bewustzijn in elke situatie de juiste beslissing neemt.”

Hoe ga je als boeddhist om met geld? Via de middenweg

Dezelfde vraag stel ik aan René van der Stok, een oud-collega freelancer. Vorig jaar maakte hij de stap van een vrijheidslievende en beetje idealistische ondernemer, naar een vaste baan als softwareontwikkelaar bij de overheid. Ook hij vindt boycotten te radicaal. Van der Stok: “Boeddhisme is meer van het juiste midden. Veel aan het kapitalisme is niet goed, zoals consumeren om het consumeren, of groeien om het groeien. Dat is pure hebzucht. Maar vrije markt of onderlinge competitie zijn niet per definitie slecht. Volgens mij moet je het per situatie bekijken: bepaal in elk moment wat het juiste gedrag is.”

Geld verdienen en anderen tot dienst zijn

Toch herkent Van der Stok mijn afkeer van geld wel: “Ik vond het juiste levensonderhoud altijd heel belangrijk en heb hier tot in den treure over nagedacht. Vroeger dacht ik altijd: ik wil helemaal geen geld, ik wil gewoon dingen doen.” Vooral van commercie heeft hij een sterke afkeer: “Als freelancer liep ik wel eens tegen die grens aan, vooral met copywriting. Bij reclame is er vaak sprake van misleiding en verleiding, dat vind ik een kwalijke zaak. Ik wil geen onzin verkopen. Ik zou ook nooit voor een vleesproductiebedrijf of wapenhandelaar willen werken.”

Maar wat dan wel? Van der Stok: “Een belangrijk uitgangspunt voor mij is: wat ik doe moet waarde toevoegen. Met mijn werk wil ik andere mensen tot dienst zijn.” Bereikt hij dat in zijn nieuwe baan? “Ja, ik denk het wel. Ik ben nu niet direct ‘de wereld aan het redden’, maar zo’n overheidsinstelling moet er gewoon zijn, die houdt de samenleving draaiende.” Daarnaast vindt hij de samenwerking met collega’s ook waardevol: “Juist in de verbinding met andere mensen kun je veel zinvols bereiken.”

Geld investeren in de samenleving

Me helemaal afkeren van het kapitalisme of van geld is dus niet alleen onmogelijk, het is ook onwenselijk. Gaandeweg besef ik dat geld en geld verdienen binnen het boeddhisme eigenlijk helemaal niet zo beladen zijn. “Het gaat er alleen om wat je met dat geld doet,” zegt ex-bankier en boeddhistische managementconsultant Sander Tideman bijvoorbeeld tegen de De Standaard: “De eerste drijfveer van elke boeddhist is het verhogen van het welzijn en geluk. Dat doel bereik je meestal niet met overmatige consumptie, maar wel door geld weg te geven of te investeren in projecten die ten goede komen aan de samenleving.”

Boeddhisme als tegengif

Zou het dan ook andersom kunnen? Zou een meer boeddhistische manier van met geld omgaan juist tegengif kunnen bieden aan de schaduwzijden van het kapitalisme? Ín de kringloopwinkel loop ik tegen het boek ‘Mindfulness in the Marketplace’ aan. Verschillende boeddhistische schrijvers en leraren zetten daarin uiteen wat er misgaat als economische groei zelf de hoogste waarde wordt. In zo’n wereld worden de ‘de drie vergiften’ – hebzucht, onwetendheid en aversie – gecultiveerd in plaats van beteugeld. Met desastreuze gevolgen voor mens en planeet. Ook laten ze zien hoe het boeddhisme inspiratie biedt voor een alternatief. Dat begint al bij het niet-oordelen over mensen die deze structuren in stand houden. In plaats daarvan kunnen we ons beter richten op het omvormen van die structuren, schrijven ze.

Lokale economie stimuleren

Iemand die dat probeert is Helena Norberg-Hodge, oprichter en directeur van non-profit organisatie Local Futures. Ze schrijft: “Door diep te kijken kunnen we de onderlinge verbondenheid van problemen als klimaatverandering, armoede en geweld beter doorzien. Dat helpt ons om niet alleen de symptomen te bestrijden, maar juist de onderliggende oorzaken aan te pakken.”
Schaalvergroting als gevolg van globalisering is volgens haar zo’n belangrijke oorzaak: “In een geglobaliseerde wereld kunnen we de directe gevolgen van ons gedrag niet meer overzien.” Ze stelt daarom voor om, net als in de tijd van de Boeddha, meer te investeren in lokale structuren: “Zo kunnen we de impact van ons gedrag beter waarnemen en zijn we eerder geneigd vanuit compassie te handelen.”

Hoe ga je als boeddhist om met geld? Door werk te zien als spirituele praktijk

Mijn afkeer van geld blijkt dus helemaal niet zo boeddhistisch! Boeddhisten zoeken naar het juiste midden en dat ligt tussen afkeer en hechting in. Zo bekeken zou ik geld dus ook als middel kunnen zien. Een manier om boeddhistische deugden zoals vrijgevigheid, gelijkmoedigheid en compassie te beoefenen.

Ik vind het wel een verfrissend idee: in plaats van geld zoveel mogelijk te vermijden, kan ik het dus ook inzetten om de wereld mooier te maken. “Beschouw geld en werk als een spirituele praktijk,” raadde de 16e-eeuwse Japanse monnik Suzuki Shosan al aan: “Wees eerlijk in je overeenkomsten en ontwikkel de geest van een bodhisattva. Op die manier plukt de hele samenleving de vruchten van je inspanningen.”

Meer informatie

De Boeddhistische Blik: Tussen meten en weten – Economie
Lion’s Roar: Practicing financial awareness
Mindfulness in the Marketplace