Visualiseren voor meer mededogen: yidam Chenrezig

Visualisaties kunnen onze meditatiebeoefening verfijnen en verdiepen. In deel 1 van dit tweeluik lazen we al dat we veel vaker visualiseren dan we denken. Als we ‘zitten als een berg’ of als we onze geest tot rust laten komen door haar voor te stellen ‘als een kalm meer’, maken we gebruik van visualisaties. In dat geval is visualisatie deel van shamatha meditatie: bedoeld om rust en concentratie te bevorderen.

In dit artikel gaan we een stapje verder en onderzoeken we een specifieke visualisatie-oefening uit het Tibetaans boeddhisme, namelijk die van de yidam Chenrezig. Deze yidam representeert het mededogen dat inherent in ons aanwezig is. Door Chenrezig te visualiseren en de bijbehorende teksten uit te spreken, kunnen we dat mededogen in onszelf oproepen en versterken.

Visualisatie van een yidam

Het woord yidam is moeilijk te vertalen. In het Engels wordt het vaak vertaald als ‘deity’. In het Nederlands zou dat ‘godheid’ worden. Maar die vertaling levert vooral misverstanden op. Beter is het om direct naar het Tibetaans te kijken. Yidam is een afkorting van de Tibetaanse begrippen ‘yid kyi dam tshig’. Dat betekent ‘onze geest (yid kyi) vol verbinden (dam tshig) met een afbeelding die de verlichte kwaliteiten van onze geest representeert.’

Yidams zijn dus afbeeldingen die de belangrijkste kwaliteiten van de verlichte staat van geest voorstellen. Bij het visualiseren van een yidam roepen we diens verlichte kwaliteiten op en maken er daarna verbinding mee. Daarmee activeren we onze eigen, inherente kwaliteiten zoals openheid, helderheid en mededogen, zodat we deze in kunnen zetten in ons dagelijks bestaan.

In het Tibetaans boeddhisme zijn er talloze yidams te vinden. Zo worden er in het Tibetaans dodenboek meer dan honderd yidams beschreven. Elke yidam representeert één of meer aspecten van die verlichte staat van geest. Zo staat de yidam Chenrezig voor de kwaliteit van het inherente mededogen. Vajrapani representeert de kwaliteit van de vijf vaardige handelwijzen waarmee we dat mededogen kunnen vormgeven. Groene Tara helpt ons om ons te bevrijden van de angsten die ons afhouden van openheid. En Manjushri zorgt ervoor dat we contact kunnen maken met onze helderheid door het doorsnijden van wat ons belemmert.

Soms worden de yidams toornig afgebeeld, soms vriendelijk. Als ze toornig afgebeeld zijn, is dat omdat ze ons duidelijk willen maken dat we echt moeten luisteren naar wat ze te zeggen hebben. In elk geval verbinden we ons met één of meer kwaliteiten van de verlichte staat van geest, als we ons met één of meer van deze yidams verbinden.

Visualisatie van de yidam Chenrezig

Om te ontdekken hoe dit er in de praktijk aan toegaat, zoomen we in op de visualisatie van de yidam Chenrezig. In het Sanskriet heet deze yidam Avalokiteshvara en in het Chinees Guanyin. Omdat mededogen zo’n belangrijke plaats inneemt in het boeddhisme, wordt deze yidam veel en vaak beoefend in verschillende boeddhistische tradities. De directe vertaling van Chenrezig uit het Tibetaans is: ‘hij/zij die vriendelijk kijkt met heldere ogen.’

De beoefening bestaat eruit dat we Chenrezig voor ons visualiseren om daarna – als we ons een goed beeld hebben gevormd van diens kwaliteiten – die kwaliteiten naar ons hart te brengen. We doen dit door de volgende stappen te volgen:

1. Shamatha

Kalmeer je geest door een korte shamatha meditatie te doen.

2. Aspiratie voor de beoefening van Chenrezig

Reciteer 3x:

‘Ik doe deze beoefening voor het welzijn van alle levende wezens. Ik wil graag dat iedereen gelukkig wordt en vrij is van lijden en gedoe. Om die reden wil ik graag het mededogen van iedereen versterken. Dit geldt ook voor mededogen voor mezelf’.

3. Visualiseer Chenrezig

Visualiseer de yidam Chenrezig voor je in de ruimte, iets boven je. Gebruik daarbij de afbeelding van Chenrezig hieronder. En maak gebruik van de hieronder beschreven kenmerken. Neem de tijd. En lees bij de recitaties eventueel ‘zij’ voor ‘hij’.

 

Reciteer:

‘In de ruimte voor me, boven me visualiseer ik Chenrezig.
Hij is helderwit en zuiver.
Hij heeft fijne gelaatstrekken.
Hij kijkt met ogen vol mededogen en heeft een stralende glimlach.
Hij heeft vier handen zodat hij meerdere mensen tegelijk kan helpen.
Twee handen zitten gevouwen voor zijn hart. Tussen de handen zit een wens-vervullend juweel.
Zijn rechter lagergelegen hand houdt een kristallen mala vast, zijn linker een lotus met stengel .
Hij is voorzien van juwelen en kleren van zijde.
Hij heeft een kroon met vijf juwelen op zijn hoofd.
Hij heeft een hertenhuid over zijn schouders.
Hij zit rechtop met zijn benen gekruist.
Een vlekkeloze maan is zijn ruggensteun.
Hij is de manifestatie van al diegenen waar ik inspiratie in zoek wat betreft mededogen.’

Visualiseer Chenrezig levendig en helder in de ruimte voor je. Tijdens de visualisatie stellen we ons voor dat Chenrezig onvoorwaardelijk mededogen bezit. Er zit geen enkele belemmering tussen het mededogen van Chenrezig en de mensen die hij/zij wil helpen. Er is een directe verbinding tussen hen.

Deze directe vorm van mededogen wordt in de visualisatie versterkt door diverse symbolen, zoals een wens-vervullend juweel dat het vermogen bezit om dat wat men wenst, te realiseren. Chenrezig is voorzien is van juwelen en kleren van zijde, wat betekent dat Chenrezig gewoon in deze wereld kan functioneren. De vlekkeloze maan ondersteunt Chenrezig bij het realiseren van diens mededogen.

4. Verzoek aan Chenrezig om dichterbij te komen

Reciteer:

‘Ik vraag Chenrezig of hij mij wil helpen mijn mededogen naar mijzelf en anderen verder te ontwikkelen. Daarmee ben ik in staat hen te bevrijden van lijden en gedoe, en zijn zij daarna in staat dat te doen voor anderen.’

5. Visualiseer alle wezens om je heen

Houd de visualisatie van Chenrezig helder voor de geest in de ruimte voor je. Houd de afbeelding erbij. Visualiseer een groot aantal mensen links en rechts van je. Zorg er vervolgens voor dat zij allemaal Chenrezig voor zich en boven zich visualiseren. Neem voor deze visualisatie de tijd.

Reciteer:

‘Op basis van mijn verzoek,
Straalt Chenrezig licht in vijf kleuren naar iedereen,
En zuivert daarmee bij mij en de anderen de niet helpende gewoontepatronen, belemmerende emoties en verwarring.
Zo ontvangen we allemaal de kwaliteiten die Chenrezig bezit, en komen we in verbinding met ons inherente mededogen.’

Als we Chenrezig vragen dichtbij te komen, kunnen we zijn mededogen direct ervaren. We kunnen ons daar ongetwijfeld een voorstelling van maken. Als we bijvoorbeeld een bijzonder aardig en meedogend iemand ontmoeten, ervaren we direct wat mededogen is. Het is aangenaam als er iemand in onze buurt is die ons zonder aarzeling en vol mededogen accepteert. We voelen dan ook dat zo iemand ons kan helpen om ons lijden en gedoe te verzachten. Iemand met die kwaliteiten visualiseren we hier in de vorm van Chenrezig.

We vragen hem daarbij: ‘ondersteun iedereen inclusief mijzelf…’, en even later: ‘zuiver mij en de anderen van diens lijden en gedoe’. We doen deze beoefening namelijk niet alleen voor onszelf, maar ook voor anderen. Daarom visualiseren we zoveel mogelijk personen naast ons. Als je dat makkelijker vindt, kun je ook met een paar mensen beginnen.

Vijf kleuren

De lichtstralen in vijf kleuren zijn manifestaties van de vijf wijsheden. Het gaat om de kleuren blauw, geel, rood, groen en wit. Deze lichtstralen zijn zuiver, en bevrijden daarmee iedereen van alle vormen van lijden en gedoe. Op die manier komt het inherente mededogen vrij dat we allemaal bezitten. De veronderstelling is dat de vijf kleuren iedereen bereiken, niemand uitgezonderd.

6. Recitatie van de mantra ‘OM MANI PADMA HUM’

Reciteer nu de mantra ‘OM MANI PADMA HUM’ zo vaak mogelijk.

De mantra wordt uitgesproken als ‘om (‘o’ als in vol), manie, pèma, hoem’. De directe vertaling van deze mantra is: ‘Om, Juweel, Lotusbloem, Hum’. Elk van deze begrippen is als volgt te duiden:

‘Om’ staat voor verbinding met de ruimte om ons heen en verbinding met wat zich in die ruimte afspeelt; ‘Juweel’ staat voor de wijsheid met de bijbehorende houding van mededogen (met als doel eerst zichzelf en dan anderen te bevrijden van hun lijden); ‘Lotusbloem’ staat symbool voor dat wij ons kúnnen bevrijden van ons lijden en dat we verlicht kunnen raken. Wij hebben die potentie. De lotus die in de vieze vijvers rond de Indiase tempels te vinden is, ontwikkelt zich immers toch tot een mooie bloem. Net zo kan ieder van ons zich te midden van al het gedoe zich bevrijden van het lijden; en ‘Hum’ staat ervoor dat we deze visie en inzichten naar ons hart brengen.

Belemmerend emoties zuiveren

De syllabes in de mantra komen oorspronkelijk uit het Sanskriet (de taal van de Boeddha). Ze zijn hieronder in de Tibetaanse taal omgezet:

Elk van de zes lettergrepen in de mantra staat voor het zuiveren van elk van de zes belemmerende emoties die we bezitten, namelijk:

1. OM: zuivert boosheid, haat en irritatie
2. MA: zuivert niet goed genoeg zijn, nooit genoeg hebben, hebzucht
3. NI: zuivert onze koppigheid om dingen niet te willen zien
4. PAD: zuivert begeerte, passie, spel van hoop en vrees
5. MA: zuivert jaloezie, controle, macht, wantrouwen
6. HUM: zuivert onwetendheid en trots

Als deze belemmerende emoties gezuiverd zijn, wordt het inherente mededogen, dat we allemaal bezitten, zichtbaar. Op dat moment bezitten we  dus allemaal de kwaliteiten van Chenrezig.

Doe deze recitatie zo lang als je tijd hebt, maar het liefst minstens 5 minuten. Dat komt neer op ongeveer 200 recitaties van de mantra. Houd tijdens het reciteren de visualisatie van Chenrezig helder, evenals de wensen die we hierboven hebben uitgesproken.

Rust even na het reciteren.

7. Oplossen in licht

Visualiseer vervolgens dat Chenrezig in licht oplost. Daarna lost dat licht op in je hart en in het hart van alle anderen om je heen. Nu is iedereen als Chenrezig: zuiver en vrij van lijden en gedoe. We kijken nu allemaal met vriendelijke ogen om ons heen, en voelen allemaal mededogen voor anderen. Ook hebben we nu allemaal genoeg handen om iedereen te helpen.

Reciteer:

‘Iedereen is als Chenrezig, vol mededogen.
Wij zijn nu allemaal manifestaties van Chenrezig.’

Rust een paar minuten in dit beeld: hoe iedereen om je heen, inclusief jezelf, als Chenrezig is. En hoe iedereen nu vrij is van lijden en gedoe.

Het licht waarin Chenrezig oplost, staat voor helderheid en mededogen. Door het oplossen van dat licht zijn de kwaliteiten van Chenrezig nu in ons hart – en dat van diegenen om ons heen – terechtgekomen. In de recitatie bevestigen we dit: iedereen is Chenrezig (wij ook); iedereen ziet er net zo uit als Chenrezig; iedereen spreekt als hij (alles wat we zeggen klinkt als de mantra van Chenrezig); en iedereen bezit zijn hartkwaliteit, dus de inherente kwaliteit van mededogen. Toen we deze beoefening van Chenrezig begonnen, wensten we dit onszelf en de anderen toe. Nu is het zover. Het is goed als we ons dat realiseren.

Afsluitende recitatie:

‘Ik wens dat iedereen zich op deze manier bevrijdt van lijden en gedoe, dat iedereen gelukkig is en meedogend voor anderen.’

8. Shamatha

Zit nog een paar minuten in shamatha meditatie voordat je overgaat tot de orde van de dag.

Wat maakt een dergelijke visualisatie bijzonder?

Wellicht is het een vreemd idee om met behulp van visualisatie bepaalde kwaliteiten in onszelf te versterken. Maar voor mij (en vele anderen) werkt het: ik ervaar bijvoorbeeld dat ik na afloop van deze beoefening meestal zachter denk over mijn medemensen, en aardiger omga met degenen die ik daarna tegenkom. Dit werkt in elk geval beter dan wanneer ik voor de spiegel ga staan en mezelf toespreek: “Houd eens op om ongeduldig met anderen om te gaan, wees eens wat aardiger …”.

Een visualisatie zoals hierboven beschreven staat niet helemaal op zichzelf. Naast de yidam beoefening, bestuderen we binnen het Tibetaans boeddhisme ook wat boeddhisten onder mededogen verstaan. En onderzoeken we hoe de verschillende symbolen in de visualisatie mededogen representeren. Vervolgens kunnen we de visualisatie ook  aan onze eigen omstandigheden aanpassen. We kunnen de yidam Chenrezig bijvoorbeeld het gezicht geven van onze boeddhistische leraar, van de Dalai Lama of van Nelson Mandela, omdat we in elk van hen de kracht van mededogen zien.

Een belangrijke voorwaarde voor deze beoefening is dat de visualisatie zuiver van aard is. Dat betekent dat onze eigen belemmeringen, verwachtingen, en gewoontepatronen geen tot een kleine rol spelen.

Tenslotte nog drie adviezen om met dit soort visualisaties vertrouwd te raken:

1. Ontspan! Als we gestrest zijn lukt het niet.
2. Doe deze oefening regelmatig. Regelmatig kort doen is belangrijker dan het soms lang doen.
3. Zorg ervoor dat de visualisatie je helder voor ogen staat en dat de betekenis van de visualisatie je aanspreekt.

Meer weten over yidam Chenrezig en deze oefening?

• Enlightenment Thangka: Chenrezig and his mantra
• Lama Yeshe: Chenrezig Practices
• Lama Kathy: a short practice of Chenrezig
• The Karmapa teaches the practice and mantra of Chenrezik

Lees ook ‘Visualiseren doe je vaker dan je denkt‘ voor een introductie tot visualisatie.

Omslagafbeelding: standbeeld van de vierarmige Chenrezig op een tempel in Sikkim, India. Foto door Rangan Datta Wiki